Berdaq nomidagi qoralpoq davlat unversiteti tarix fakulteti tarix yo’nalishi

BERDAQ NOMIDAGI QORALPOQ DAVLAT UNVERSITETI TARIX FAKULTETI TARIX YO’NALISHI
3-kurs 3-B guruh talabasi
Shoyimov Shahrizod
Fan nomi: Qoraqalpoq adabiyoti

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Berdaqning “Shajara” asari

Bajardi: Shoyimov Sh
Qabul qildi: Allamuratov Q

NUKUS 2022
Reja:

1. Berdimurod Qarg’aboy o’g’li Berdaq hayoti va ijodi.

2. Berdaqning “Shajara” asari.

3. “Shajara” asarini tarixiyligi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Berdimurod qarg’aboy o’g’li berdaq hayoti va ijodi. Qoraqalpoq diyori o'zining dunyoda o'xshashi yo'q,betakror, boy va yuksak san'ati bilan barchamizni hayratga solib kelgan. Qoraqalpoq adabiyotining o'z yo'nalishi, uslubi va fikriga ega xalq shoiri Berdaq haqida so'z ketganda Berdaq Qarg'aboy o'g'li XIX asrning birinchi choragida 1827 yil 9 noyabrda Qoraqalpoq Qo'ng'irot beyligiga qarashli Amudaryo Orol dengizining Quyliko'l ovulida dehqon oilasida tug'ilgan. Berdaq o'z davrining ziyoli, o'ziga xos teran fikrli, o'z zamandoshlaridan ko'ra yangicha fikrli va yuksak mavqega ega shaxs bo'lgan.

Boshlang'ich ta'limni avval ovul maktabida, so'ngra esa madrasada tahsil olgan. Berdaq o'izga ustoz deb bilgan Alisher Navoiy, Fuzuliy, Maxtumquli va qoraqalpoq shoiri Kunxo'ja kabi shoirlarni asarlarini chuqur mutola qilgan, ulardan o'rgangan. U tarixni va xalq, og'zaki ijodini yaxshi bilgan. Berdaqning lirik she'rlarida, dostonlarida qoraqalpoq xalqining XVIII-XIX asrlardagi ijtimoiy hasti o'z ifodasini topgan. U o'z davri voqealariga, ijtimoiy munosabatlarga zukko shoir sifatida baho beradi. Xususan Qoraqalpog'istonning shahar va tumanlarida, ma'naviyat va marifat maskanlarida Berdaqxonlik tadbirlari o'tkazish xar yillik ananaga aylangan. Berdaqning sher va dostonlaridan yosh avlod vakillari tomonidan namunalar o'qiladi. Berdaq simosi haqiqiy ma'noda nainki qoraqalpoq, balki butun turkiy xalqlarning g'urur va iftixori timsoliga aylangan.
Asarlarida tenglik, insonparvarlik, adolat va vatanparvarlik g'oyalari ilgari suriladi. Berdaq ijodida mehnatkash xalqning ahvoli asosiy mavzulari Bo'lgan emas, Soliq, Bu yil, Umrim va boshqalar. Shoir haqiqat uchun, mehnatkash ommaning baxti va kelajagi uchuy fidokor kurashchilarni orzu qilgan. O'zining sherlarida "Xalq uchun", "Menga kerak" va boshqa mavzularda ko'plab bitiklarni yozib kuyga solgan. Tarixiy mavzudagi "Avlodlar", "Omongeldi", "Azadosbiy", "Ernazarbiy" asarlarida shoir xalq qaxramonlarini faxr bilan kuylaydi.
She'riy mushohadalari va hayotga qarashlarida Berdaq mehnatkashlarning baxtiyor yashashini orzu qildi. Xalqni baxtli qilish haqida o'ylar ekan, Allohdan madad so'rab quydagi "Yordam ber" sheri orqali, baxt haqida fikr yuritadi. "Izladim" sheri orqali esa odil podshoni orzu qiladi "Kerak" sheri bilan baxtiyor yashaydigan jamiyat qurilishiga umid qiladi. Berdaq ijodi xalq og'zaki adabiyoti an'analariga yaqin turadi. Ijodi serqirraligi, asarlarining g'oyaviy va badiiy yuksakligi bilan qoraqolpoq adabiyoti tarixida asosiy mavqeni egallaydi. Uning ko'pgina asarlari o'zbek va boshqa xalqlar tillariga tarjima qilingan.O'tgan yillar mobaynida O'zbekiston va Qoraqalpog'istonda Berdaq tavalludining 170 yilligi keng nishonlandi (1998). Shoir tug'ilgan joy Bo'zatovda ham xaykali o'rnatilgan 1998 yil. Nukus shahrida Berdaqga haykal qo'yilgan, musiqali drama teatri, ko'cha va maktabga Berdaq nomi berilgan. Berdaq shoirlik, baxshichilik, sozandalikda tengi yo'q, is'tedodli shaxslardan hisoblangan.Zamonasining taniqli va barchaning hurmadiga sazovor bo'lgan, elardog'idagi shoir bo'lgan.
Berdaqning hayot yo'li va ijodi haqida qancha ko'p sozlasakda oz. Shuning uchun yoshlarimiz o'rtasida Berdoqning ijodini keng targ'ib qilish va asarlarini o'zbek tiliga tarjima qilish va yosh avlodga yoshlarimizga xalqimizga ommaga tanishtirish lozim. Mashhur adabiyot va san'at arbobi xalq shoirining porloq xotirasi hurmatiga Nukus va boshqa shaharlar kuchalariga, bog' hiyobonlarga, kinoteatrlarga Berdoqning nomi berilgan. Mamlakatimizdagi nufuzli teatrlardan biri Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat musiqali teatri nafaqat o'zimizda balkim chet ellarda ham mashhur. Adabiyot xalqning yuragi, elning ma'naviyatini ko'rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo'l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta'sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o'rganish, buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitlarni yaratamiz - dedi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev.
Berdoq xalqning o'tli dardiga malham bo'luvchi harorat bag'ishlash barobarida, kitobxonga hassos shoir dard-alamlaridan xabar yetkazishga qodir bo'lgan buyuk xalq kuychisidir. Buni yaxshi anglagan shoir o'z sherlaridagi kechinmalar mohiyatiga ishora qilish orqali kitobxoni bilim olish uchun diqqatini qaratish kerak bo'lgan nutalarga alohida urg'u berib asarlar sherlar yozgan. Berdaq yashashgan zamon ziddiyatli kurashlar zamoni bo'lib qolmasdan ko'plab mashaqqatlarga qiyinchiliklarga boy zamon bo'lgan. Bu to'g'risida shoir Berdaq faqatgina qo'shiqlarida emas ijodiy faoliyatidagi barcha asarlari orqali ko'rish mumkin. Ko'rindi, Zamonda, Panoh ber, Oqibat, Davru davron, Ko'zim, Bo'lmadi, Ayrimoq va boshqa qo'lyozmalarida ham yozilgan.
Berdaqning barcha ijod namunalarida xalqning turmush sharoiti, o'sha zamonning ijtimoiy va siyosiy hayoti haqida to'la tasavvurga ega bo'lish mumkin. Shoir o'z asarlarida xalq boshidagi og'ir ahvol, kambag'allik, haqidagi qo'shiqlari bilan xalqqa taskin berishga harakat qilgan. Berdoqning Avlodlar asari tarixiy voqealar solnomasi bo'lib, qoraqalpoq xalqi bilan boshqa turkiy xalqlar hayotidagi mushtarak voqealar qalamga olinadi, qabila va xalqlarning kelib chiqishi haqidagi turli xil fikrlari bayon qilinadi. Berdaq o'zining zamonasidagi ba'zi ta'magir ruhoniylarning kirdikorlarini fosh etib Yaxshiroq, Shekilli kabi sherlarida ruhoniylarning qing'ir qishiq xolatlarini sheriy tarizda xalqga yetkizgan va boshqa asarlarida ham ko'plab maslalarni yozadi. Ayollar huquqini himoya qiladi, yoshlarni vatanni sevishga, ma'rifat cho'qqilarini egallashga chaqiradi o'zining "O'g'limga", "Ahmoq bo'lma" va boshqalar sherlarida ham ko'plab pand nasixatli tarizda muammolarni yoritadi. Buning uchun adiblarimiz ijodlaridan Berdoq hayoti va ijodidagi sherlari yoshlarimizni o'zining dostonlaridagi bunyodkorlik ilimga intilish, xalqga xizmat qilish g'oyalari bilan yosh avlodni o'zining girdobiga tortib ketishi uchun qaraqolpoq tilidan boshqa tillarga ham tarjima qilsak ko'p tilli xalqimiz yoshlari o'qib o'rganishadi.
Buyuk shoir Berdaqning ijodi va hayot yo'lini chuqur o'rganmog'imiz biz uchun barcha adabiyotshunoslar, kitobxonlar uchun, yoshlarimiz o'rtasida keng targ'ib qilish ishlarini yanada jonlantirish lozim deb bilamiz. Berdoq hayoti va ijodini targ'ib qilishda inovatsiyalardan keng foydalanib Berdaqning sherlarini zamonaviy tarzda kuylanishini, asarlaridan sahnalashtrilgan qisqa video lavxalarni koplab tillarda tayyorlash hamda kino filimlar orqali Berdaqning faoliyatini yoritsak maqsadga muvofiq bo'ladi.Men turli sinov va kurashlarda toblangan, iymon-irodasi mustahkam xalqimizning aql-zakovati va azmu shijoatiga ishonaman. O'zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoyev. Ilm-fan taraqqiy etmagan hech bir davlatda erkin va farovon jamiyat qurib bo'lmasligini hayotning o'zi takror-takror isbotlagan. Shiddatli va tez o'zgarayotgan hozirgi zamonimizda o'tmish va kelajakni bir-biriga bog'lovchi zanjir yoshlarning yuksak darajadagi bilim salohiyati va barcha sohalarda ilg'or darajadagi bilimlari orqali ekanliginio'tgan va hozirgi zamondagi adiblarning barcha asarlarida takidlangan.

2. Berdaqning “Shajara” asari. XVIII asr qoraqalpoq xalq og‘zaki ijodi muammolari qoraqalpoq adabiyoti klassiki Berdaqning “Shejire” (“Nasabnoma”) she’riga qiyoslab, tarixiy va realistik jihatdan o‘rganilgan. Bu she’rda xalq tarixining badiiy qayta tiklanishi ham ko‘rib chiqilib, xalq an’analari, rivoyatlari “Shejire” she’ri syujeti bilan qiyoslanadi.

Har bir san’at asari mazmuni va shaklidan qat’i nazar, uning muallifi yashab ijod qilgan real zamonning ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va tarixiy sharoitlari asosida yuzaga keladi. “Shejire” Berdaq she’r tug‘ilgunga qadar ham, u tug‘ilib yashagan davrda ham sodir bo‘lgan yuqoridagi sharoitlarning badiiy mevasi sifatida namoyon bo‘ldi. “She-jire” she’rining mazmunini tarixiy faktlarni qiyoslash orqali tahlil qilsak, bu iboraning haqqoniyligi yaqqol namoyon bo‘ladi.
“Shejire” sheʼrining paydo boʻlishining tarixiy shartlaridan biri XIX-asrdagi qoraqalpoqlarning Janadaryo tarixi bilan bogʻliq voqealardir. Ma’lumki, XVIII asrda qoraqalpoqlar bir qancha qiyinchiliklarni boshdan kechirdilar. O‘sha davrda xalqimiz turkiy tilli xalqlar orasidan munosib o‘rin egallash, milliy mustaqillikka erishish uchun millatni asrash uchun kurashgan.
1715-1716 yillarda turkman feodallari va qizilboshlar qoraqalpoqlarga bosqinlar uyushtirdilar, buning natijasida qoraqalpoqlarning koʻp qismi sirdaryolik qoraqalpoqlarga qoʻshildi. Bu yerda xalq qozoqlar bilan yer uchun kurashgan. 1743-yilda jungorlar, 1743-yilda Abilxayrxon, 1746-1747-yillarda Oʻrta juz xoni Abilay Sultonning bosqinlari natijasida qoraqalpoqlarning asosiy qismi Janadaryo va Quandaryo boʻylariga koʻchib oʻtdi. Keyin Yerali Sultonning 1762 yilgi ommaviy bosqinlari chogʻida Orol qoraqalpoqlari va oʻzbeklari bilan birgalikda dushmanlarga qarshi yakdil kurash olib bordi. XVIII asrning ikkinchi yarmidayoq Xiva xonligi qoraqalpoqlarni bosib olishga urinishlar qilgan. Aynan mana shu qayg'uli voqealar, ularning tarixiy haqiqati faktlar bilan tasdiqlanib, “Shejire” she’riga asos bo‘lgan.
Berdaqning “Shejire” she’rida qoraqalpoqlar dastlab Xorazm, Urganchda yashagan. Mui-ten, Qoʻnirat, Kytay, Qipshak, Keneges, Man-gyt - Oq pyshak. Olti qoraqalpoq qabilasi ham Urganchni egallagan.
Qoraqalpoqlarning koʻchishiga XVIII asr boshlarida Xiva xonligining xalqning halokatiga, qonli urushlarga olib kelgan adolatsiz siyosati sabab boʻlgan. She’r epizodlarida tasvirlanganidek, o‘sha davrda qoraqalpoqlar xalq birligini saqlash uchun ayovsiz kurashgan. Keyin xorazmlik qoraqalpoqlar Turkiston qoraqalpoqlariga qoʻshildi. Lekin bu yerda ham uzoq yashay olmay, Janadaryo va Quandaryo tomon ko‘chdilar.
Xalq rivoyatlari va ayrim olimlarning fikriga ko'ra, qoraqalpoqlarning Janadaryo davri juda kam o'rganilgan, ammo bu davr boy tarixga ega. Bu yerda qoraqalpoqlar 100 yilga yaqin xavfsiz yashab, shaharlar, yirik suv inshootlari qurdilar, dehqonchilik, baliqchilik, chorvachilik bilan shug‘ullandilar. Berdaqning “Shejire” she’rida g‘urur bilan kuylangan qoraqalpoqlarning Janadaryo davridir. Shuningdek, shoir tarixiy voqealar yordamida qoraqalpoqlarning ayrim qismlarining bu yerlardan ko‘chirilishining asosiy sabablarini ko‘rsatadi. Berdaq o‘z asarida xalqning halokatini ishonchli faktlar bilan tasvirlaydi, qoraqalpoq xalqining tarix sahifalaridan yo‘qolishi mumkin bo‘lgan og‘ir davrlar bo‘lganligini ta’kidlaydi. Qoraqalpoq xarob, Vayronaga qaramay, qoraqalpoqlar Janadaryo va Turkistonni darhol tark etmadi. Yashash joyini birinchi bo'lib zhauyngyrlar tark etishdi. Kosnazar va Nurtoy boshchiligidagi Shullik va Xitay qabilalarining vakillari oʻz ona yurtlarini dushmanlardan ishonchli himoya qila oldilar. Ammo zhauyng'irlarning ketishi ularni zaiflashtirdi va ular ko'chishga majbur bo'ldilar. Shoirning fikricha, qabilalar o‘rtasida kelishuvning yo‘qligi ko‘plab xalq qahramonlarining dushmanga qarshi jang qilishini imkonsiz qilgan.
Berdaq XVIII asrda qoraqalpoq xalqining tarixiy shaxsi sifatida yaxshi nom va xotira qoldirgan, vatanparvarlik fazilatlarini namoyon etgan Nurtoyning vafoti haqida achchiq-achchiq hikoya qiladi. Berdaq chuqur mamnuniyat bilan Nurtoy botirning ajdodlari va qarindoshlari ham o‘z xalqining buyuk shaxslari bo‘lganligini ta’kidlaydi, ularning nomlarini tilga oladi. Ularning tarixiy shaxs bo‘lganligini xalq so‘zlaridan yozib olingan qabilalarning nasl-nasabi haqidagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. Masalan, tarixchi O.Yusupovning yozishicha, Biyqoragʻon urugʻidan boʻlgan qabila guruhiga Jangeldi qoʻstamgʻali nomi tasodifan berilmagan. Ularning ajdodlari Jangeldi botir, Aydar bobo, Nurtay bobo, Arzi ataliq, Rametullalar. Ularning barchasi mard, mas’uliyatli lavozimlarda ishlagan, xalq manfaatini himoya qilgan insonlar edi. Ma'lumotlarga ko'rava taniqli olimlar – arxeolog G. Xoʻjaniyozov va tarixchi I. Yusupov – Nurtoy botirning nevarasi Arzi biy otaliq (XIX asr), qoraqalpoq qoʻstamgʻali qabilasidan chiqqan mashhur oqsoqoldir4. Ikki oʻgʻlidan biri Rametulla Berdaqning “Shejire” sheʼrida aytilganidek, volost lavozimini egallagan. Shunday qilib, Nurtoy botir haqidagi yuqoridagi ma’lumotlarning to‘g‘riligini tarixiy manbalar tasdiqlaydi, unga ko‘ra, 1810-yilda urushda olgan jarohatlaridan halok bo‘lgan unga Sirli-Tomda maqbara qurilgan. Uning hukmronligi yillarida Nurtoy qal’adan o‘tuvchi karvonlardan soliq undirilar edi.
Berdaqning “Shejire” she’rida Nurtoy botir haqida shunday deyiladi:
Xonning roziligini olib,
Katta yo'l bo'ylab shahar qurdi,
Uch qabila podshosi bo'ldi.
Nurtay qal’aning haqiqatan ham borligi tarixiy faktlar bilan ham tasdiqlanadi. Professor M. Tleu-muratovning fikricha, Berdaqning “She-jire” she’rida keltirilgan Janadaryo qoraqalpoqlari tarixi, jumladan, Nurtoy botir qissasi tarixiy haqiqatga mos keladi. U taʼkidlaganidek, sheʼrda keltirilgan Janadaryo va Nurtoy qalʼa voqealari XVIII asrning ikkinchi yarmida sodir boʻlgan. Qayd etish joizki, olimlar qoraqalpoqlarning janad-rya davrini qoraqalpoqlar tarixidagi mustaqil davr deb atashadi. Bu vaqtda ular mehnat jasorati ko'rsatdilar, katta kanallar qazdilar, o'z ona yurtlarini obod yurtga aylantirdilar, shaharlar qurdilar. Bu yerda barpo etilgan madaniy yodgorliklar miqdori va hajmi jihatidan qoraqalpoqlarning hozirgi vatani, Amudaryoning quyi oqimida barpo etilgan inshootlardan ko‘p.

3. “Shajara” asarini tarixiyligi. Qoraqalpoqlarning Janadaryo davrida qurilgan shunday yodgorliklardan biri “Nurtay qal’a”dir. Ma’lumki, shaharlar qiyin, buyuk insonlar nomi bilan atalgan. Shunday qilib, “Shejire” she’rida Nurtoy botir nomi ehtirom bilan talaffuz qilinadi, uning qahramonliklari kuylanadi. Bundan kelib chiqadiki, u beqiyos xizmatlari uchun xalq xotirasida taniqli tarixiy shaxs sifatida saqlanib qolgan. Bu fikrning haqqoniyligini professor M. Tle-umuratov keltirgan arxiv materiallari tasdiqlaydi.

Arxiv maʼlumotlariga koʻra, Nurtoy botir jandaryolik qoraqalpoqlardan boʻlmagan, u Buxoro qoraqalpoq guruhining taniqli vakili hisoblanadi. Amir Muhammad-Bediyev knyaz G. A. Potemkinga 1786 yil 25 martda yozgan maktubida buxorolik Nurtoy botir ismli bir kishi Quandaryo sohilida shahar qurdirib, u yerdan ruxsatsiz karvonlar o‘tkazmasligi, soliqlarni olib qo‘yishi haqida yozadi.
Professor M.Tleumuratov ta’kidlaganidek, Nurtoyning bu harakatlari talonchilik emas. Bu xududida buxorolik va yangidaryolik qoraqalpoqlar yashagan xonliklarning istibdod siyosatiga qarshi ko'tarilgan qo'zg'olon bilan bevosita bog'liqdir. Xiva xonligi hududida esa, albatta, bu qoʻzgʻolon tarafdorlari (Xorazm qoraqalpoqlari) boʻlgan, chunki Xiva xonligi Nurtoy boshchiligidagi bu qoʻzgʻolonni bostirishdan manfaatdor edi. Yuqoridagi maktub mazmuniga ko'ra, u 1783 yilda boshlangan: hududidagi barcha xonliklar. Qoraqalpoqlar, ayniqsa qozoq va Buxoro xonliklari Nurtoy botirga qarshi chiqdi, Xiva xoni Muhammad Amin-inoq ham qoʻzgʻolonni bostirishga harakat qildi. Maktubda qozoq xonliklari va Nurtoy o‘rtasidagi ziddiyat haqida ham so‘z boradi. Jumladan, Janchur va Barak-botir qoʻzgʻolonini bostirish uchun kichik juz qoraqalpoq uluslariga bosqinlar uyushtirdi9. Bu davrning muhim fakti - o'sha paytda xalq qahramoni sifatida mashhur bo'lgan Kichik Juzning bosh botiri - Sirim Nurtoy boshchiligidagi qo'zg'olonni bostirishdan manfaatdor emasligidir. Bizningcha, buning asosiy sababi har ikki xalq qahramoni (Sirim, Nurtoy)ning o‘zlarining bo‘linib ketgan xalqini birlashtirish, mustaqillik va ozodlik uchun kurashdagi harakatlarining bir xil xarakteridadir. Xalq afsonalari va tarixiy manbalarda aytilishicha, ular qozoq va qoraqalpoq xalqlari o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni mustahkamlash tarafdorlari bo‘lgan. Masalan, xalq ertaklariga ko‘ra, Sirim botir qoraqalpoqlar bilan ich-ichidan yaqin bo‘lgan, ularga omonlik tilagan, Nurtoy botir avlodlari esa qozoqlar bilan oilaviy munosabatlarda bo‘lgan. Ayrim tarixiy manbalarga ko‘ra, qozoq botiri Janxo‘ja Nurtoy botirning opasining o‘g‘li bo‘lgan. Qozoq va qoraqalpoq xalqlarining milliy mustaqillik uchun kurashi tarixida alohida o‘rin tutgan Sirim va Nurtoy qo‘zg‘olonlarining birligini bu voqealarning bir vaqtda, ya’ni 1783 yilda sodir bo‘lganligi ham tasdiqlaydi.
Savol tug‘iladi: nega Buxoro, Xiva va qozoq xonliklari Nurtoy botir boshchiligidagi Janadaryo qoraqalpoqlari qo‘zg‘olonini bostirishdan manfaatdor edilar? Bu qoʻzgʻolon oʻzining koʻlami va mustaqillikka intilishi, milliy davlatchilikning tiklanish xarakteri jihatidan qoraqalpoq xalqi tarixida katta voqea boʻldi. Bu vaqtda vayron bo'lgan xalqning milliy ongi o'sib bordi, u o'zini tasdiqladi va markazlashgan milliy davlatchilikni birlashtirish va tiklashni orzu qildi. Buni, avvalo, qoraqalpoq xalqining ulug‘ farzandi – Nurtoy bobo yaxshi tushundi. U najotning yagona yo'lini xalqni bir joyga birlashtirish deb hisoblagan markaz, mustaqillikda muayyan hududda istiqomat qilish, qoraqalpoq davlatchiligining tiklanishi, alohida Qoraqalpoq xonligining tashkil etilishi. Lekin Nurtay Qoraqalpoqlar bilan Xiva, Buxoro va Qozoq xonliklari o‘rtasida murakkab munosabatlar rivojlangan bir davrda Turkiston, Surxondaryo, Qashqadaryo va Orolbo‘yida bunday xonlik tuzishning iloji yo‘qligini Bobo yaxshi tushundi. U 100 yil davomida qoraqalpoqlar mustaqil va farovon yashagan Janadaryo va Quandaryo sohillarini mustaqil xonlik barpo etish mumkin bo‘lgan yagona joy, deb hisobladi. Shuning uchun u oilasi, qarindoshlari va tarafdorlari bilan Buxoroni tark etib, ko‘pchilik qoraqalpoqlar istiqomat qiladigan bu hududga yetib keladi.
Nurtoy botir tomonidan olib borilgan milliy istiqlol uchun kurash siyosati Qozoq, Buxoro, Xiva xonliklariga to‘g‘ri kelmadi. Ular qoraqalpoqlarning o‘z xonliklarini tark etishini xohlamadilar. Qoraqalpoqlarning Janadaryo sohillarida mustaqil qarorgohi ayniqsa Qozoq xonligiga yoqmagan. Shuning uchun ham Nurtoy va uning xalqini bo‘ysundirish maqsadida bir necha bor qoraqalpoqlarga qarshi uyushtirilgan yurishlar uyushtirildi. Masalan, 1786 yil iyul oyida Yera-li Sulton general-leytenant O. A. Igelstromga yo‘llagan maktubida shunday yozadi: “Qirg‘iz-qaysaklarning barcha boshliqlari qoraqalpoqlarga qarshi urush yo‘liga kirishdi. Bu yerda hech kim qolmagani uchun men ham ular bilan bordim. Bizning kelishimiz bilan qoraqalpoqlar urushga hozirlik ko‘rayotgan bo‘lsa-da, mag‘lubiyatga uchradi, bir qismi Urganch tomon yo‘l oldi, aksariyati oilasi bilan halok bo‘ldi...».
Professor M. Tleumuratov bu maktubdagi faktlardan xulosa chiqarib, bu Yerali Sultonning qoraqalpoqlarga qilgan yirik hujumi ekanligini ta’kidlaydi. Tarixiy maʼlumotlarga koʻra, qoraqalpoqlarni oʻz manzillaridan quvib chiqarishga qaratilgan bu hujum, goʻyoki Xudaymendi sultonning ukasi Boʻri Sultonning qoraqalpoqlar tomonidan oʻldirilishi va Buxoroga yoʻl olgan qozoq karvonlarining talon-taroj qilinishi bilan bogʻliq. Dastlab Yerali Sulton Nurtoyni jazolash uchun Hudaymendi Sulton boshchiligidagi 8000 askarini Janadaryo qal’asiga yuboradi. Ammo Hudaymen-di Sultonning bu yurishi mag'lubiyatga uchradi. Qoraqalpoqlar turkmanlar yordamida 20 ming askardan iborat qoʻshin bilan qalʼani qoʻriqladi.
Professor M.Tleumuratov XVIII asr oxirida Nur-toy boshchiligidagi Janadaryo qoraqalpoqlari qoʻzgʻolonini XIX-asrda Xorazm qoraqalpoqlarining Yer-nazar alakoz boshchiligidagi milliy ozodlik kurashi bilan qiyoslab, quyidagi xulosaga keladi.
“Albatta, qoraqalpoqlarning 20 ming kishidan iborat aholi yashaydigan hududlarini himoya qilishni tashkil etishi XVIII-asr oxirida katta voqea boʻldi. XIX-asrning ikkinchi yarmida Yernazar Alakoz boshchiligidagi xalq qoʻzgʻoloni bor-yoʻgʻi 700 oilani birlashtirdi. Nurtoy boshchiligidagi qoʻzgʻolonda unga nisbatan koʻp odamlar qatnashgan”. Bundan kelib chiqadiki, XVIII-asrda Nurtoy botir boshchiligidagi qoraqalpoqlar qoʻzgʻoloni bilan bir qatorda XIX asrda Yernazar Alakoz boshchiligidagi qoraqalpoqlar qoʻzgʻoloni ham muhim rol oʻynashi kerak.
Nurtoyning Qoraqalpoq xonligi markazini Janadaryoda yaratish orzularini uning rahbarligida qurilgan va Janadaryo sohillarida qayta tiklangan shaharlar isbotlaydi. Bu qadimgi tsivilizatsiyalar markazi bo'lib, ibtidoiy davrlardan o'rta asrlarga qadar bu erda mahalliy xalqlar yashagan.
XVIII-asr oʻrtalaridan boshlab qoraqalpoqlar mahalliy eski dehqonchilik rayonlarini rivojlantirishga katta hissa qoʻshib kelmoqda. Ular eski suv tarmoqlarini tiklaydilar, yirik irrigatsiya inshootlari, qal’alar quradilar. Masalan, moʻgʻul-tatar istilosi paytida vayron boʻlgan eski Djent (Jana qala), Ashpas (Asanas), Signak shaharlarini qayta tiklaydilar, yangi shaharlar - Oʻrinbay qalʼa, Orolbay qalʼa va boshqalarni quradilar. Professor M. Tleumuratovning taʼkidlashicha, qoraqalpoqlar qozoq feodallariga qarshi urushlarda himoya qilish maqsadida Janadaryo va Quandaryo qirgʻoqlarida xuddi shunday shaharlar qurgan.
Berdaqning “Shejire” she’ridagi Nurtoy botir bilan bog‘liq voqealar chuqur tarixiy ildizlarga egaligi bilan ajralib turadi. Berdaqning “She-jire” asari Jandaryo qoraqalpoqlari tarixiga oid boy tarixiy manba boʻlib xizmat qiladi, albatta. Shoir sifatida namoyon bo'ladi Qoraqalpoq xalqining birinchi tarixchisi. U qadimiy xalq an’analarini to‘plab, ular asosida o‘z xalqining ko‘p asrlik yo‘llari, taqdirlari haqida she’r yaratdi. Bu she’r hanuzgacha zamonaviy olimlar uchun ko‘plab faktik ma’lumotlar manbai bo‘lib xizmat qiladi.