Berdaq nomidagi qoraqAlpoq davlat universiteti biologi

5-rasm. Chiqindi yig’ish kontinerlari.
Ayni damda mamlakatimizda ham chiqindilarni alohida saralab yig’ishga, bunda aholini rag’batlantirish mexanizmlarini joriy etishga qaratilgan tadbirlar amalga oshirilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 15-dekabrdagi “Toshkent shahrida maishiy va qurilish chiqindilari bilan bog’liq ishlarni amalga oshirishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi qaroriga muvofiq: 2021-yil 1-martdan boshlab chiqindilarni saralab yig’ish tizimi quyidagi tartibda bosqichma-bosqich joriy etiladi:
1-bosqichda (2021-yilda) — Toshkent shahar hokimligi tomonidan belgilanadigan mahalla fuqarolar yig’inlari hududida chiqindilarni «qayta ishlanadigan» va «qayta ishlanmaydigan» toifalarga ajratgan holda yig’ish;
2-bosqichda (2022-yilda) — «Maxsustrans» davlat unitar korxonasi tomonidan xizmat ko’rsatiladigan barcha hududlardagi yakka tartibdagi turar-joy sektorida qattiq maishiy chiqindilarni «qayta ishlanadigan» va «qayta ishlanmaydigan» toifalarga ajratgan holda yig’ish;
3-bosqichda (2023-yildan boshlab) — barcha tumanlarda chiqindilarni «qayta ishlanadigan», «qayta ishlanmaydigan», «organik», «xavfli maishiy chiqindilar» va boshqa toifalarga ajratgan holda yig’ish.
Shu bilan birga chiqindilarni olib chiqib ketish tariflari iste’molchilar tomonidan chiqindilar saralab yig’ilganligini inobatga olib pasaytirilgan holda belgilanadi.
Saralangan chiqindi turi, xususan keng tarqalgan plastikni qayta ishlash muhim ahamiyat kasb etadi. Plastikdan granula olinib, ikkilamchi xom ashyoga aylanadi. Mazkur xom ashyodan ko’plab mahsulotlarni ishlab chiqarish mumkin. 
O’zbekistonda “Sanfa Products” kompaniyasi birinchilardan bo’lib klaster tizimi asosida plastik chiqindilarni qayta ishlab, tayyor mahsulot ishlab chiqarib eksportga qo’ygan kompaniyalardan biri hisoblanadi. Hozirda mazkur kompaniya tomonidan bir yilda 2000 tonna plastmassa idishlarini qayta ishlash natijasi-da linoleum uchun asos, avtoyo’llar, gidroinshootlarning qurilishi uchun zarur geo-tekstil, polimer geomembrana, yengil sanoat uchun sintepon va hokazo mahsulot-larni ishlab chiqarmoqda.
Shunday korxonalardan yana biri Surxondaryo viloyatida joylashgan “BioTexnoEko” korxonasi bo’lib, yillik quvvati 180000 t bir sutkada 500 tonna maishiy chiqindilarni saralab qayta ishlaydi. Sellofan, plastik, plastmassa kabi maishiy chiqindilardan granulalar, polietilen quvurlarni ishlab chiqaradi.
“Hasharweek” loyihasi ilk bora 2019-yil mart oyida amalga oshirilgan bo’lib, hukumat, keng jamoatchilik, xususiy tashkilotlar va fuqarolarning e’tiborini atrof-muhitning global muammolariga, xususan chiqindilar masalalariga jalb etishga yo’naltirilgan.
Mamlakatimizda chiqindilarni saralab yig’ish jarayonlariga butunlay o’tishiga qancha vaqt ketishini aytish murakkab bo’lsa-da, asosiysi O’zbekiston bu boradagi qadamlarini tashladi.


XULOSA
Kurs ishini bajarish maboynida mavzuga taluqli adabiyotlar orqali chiqindi bilan ifloslanish dolzarb va hozirga kunda aktual muammo ekanligini anglagan holda quyidagilarni xulosa qilish mumkin:
Insonlar har doim ham maishiy chiqindilarni tegishli qutilarga saralab tashlashga qunt qilavermaydi va bu chiqindilarni saralash xizmati xodimlari zimmasiga qo’shimcha vazifa yuklaydi. Ushbu muammoni hal etish maqsadida Polshaning “Bin-e” kompaniyasi qayta ishlanadigan narsalarni avtomatik ravishda alohida bo’linmalarga saralash uchun obyektni tanib olishda foydalanadigan sun’iy intellektga asoslangan aqlli chiqindi qutilarini ishlab chiqdi. Saralashdan so’ng mashina chiqindilarni siqadi va har qutilar qanchalik to’lganligini ham nazorat qiladi. Aqlli chiqindi qutilari inson xatosini dastlabki saralash jarayonidan chiqarib tashlaydi, bu esa qayta ishlash ob’yektlari uchun materialni qayta ishlashni tezlash-tiradi va osonlashtiradi. Bu chiqindilarni boshqarish xarajatlarini 80 % ga kamay-tirishi va xodimlar ish samaradorligini keskin oshirishi mumkin.
O’zlari uchun belgilangan vaqtda uylar, yo’l yoqalari, ta’lim muassasalari, korxonalar va barcha jamoat joylaridagi urnalardan chiqindilarni yig’ish xizmatlari o’nlab yillar davomida mavjud, ammo ular har doim ham eng samarali variant emas. Bu jarayonda kuchlanishni minimallashtirishga yordam berish uchun kompaniyalar va jamoalar har qanday o’lchamdagi chiqindi qutilariga chiqindilar darajasini avtomatik aniqlaydigan sensorlarni o’rnatishlari mumkin. Ushbu quril-malar to’ldirish darajasidagi ma’lumotlarni to’playdi va saqlaydi, bu yig’ish xiz-matlariga qutilarni qanchalik tez-tez bo’shatish kerakligini taxmin qilish imkonini beradi. Bu, shuningdek, jamoat konteynerlarining to’lib toshishi va atrof ifloslani-shining oldini olishga yordam beradi.
Qayta ishlash markazlari har yili chiqindixonalar va suv yo’llaridagi chiqindi miqdorini kamaytirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Biroq, COVID-19 pandemiyasi davrida ishchi kuchining kamayishi natijasida ko’plab markazlar talabni qondirish uchun kurash olib bordi. Yaxshiyamki, qayta ishlashda sun’iy tafakkur tomonidan quvvatlanadigan robotlar inson hayoti uchun xavfli bo’lgan hududlarda ham ish olib borishda ko’maklashdi. Ushbu robotlar qayta ishlanadigan materiallarni aniqlash va saralash, samaradorlikni oshirish va inson omiliga bo’lgan ehtiyojni kamaytirish uchun mo’ljallangan. Bu nafaqat qayta ishlash markazlari mablag’ini tejaydi, balki chiqindixonalarga tushadigan zararli materiallarni ham sarashlashda yordam beradi.
“Ecube” laboratoriyasi yig’ish samaradorligini oshirish va chiqindilarni yig’ish xarajatlarini kamaytirish maqsadida an’anaviy qutilarga qaraganda besh baravar ko’proq chiqindi sig’adigan va quyosh energiyasi bilan ishlaydigan chiqin-di zichlagichini yaratdi. Ushbu mashinalar chiqindini yig’ish hajmini oshirish uchun yig’ilganda siqib chiqaradi, yig’ish jarayonini soddalashtirishga yordam beradigan ma’lumotlarni to’playdi va uzatadi.
Zaharlashi mumkin bo’lgan va qayta ishlab bo’lmaydigan chiqindilarni saralash qayta ishlash markazlari uchun eng katta muammolardan biri. Ushbu markazlarga kiradigan qayta ishlanmaydigan materiallarni cheklash maqsadida tashkilotlar jismoniy shaxslar uchun qayta ishlashni osonlashtiradigan qayta ishlash va “iRecycle” kabi dasturlarni ishlab chiqardi. Ushbu ilovalar foydalanuv-chilarga qayta ishlash stavkalari va markazlarning joylashuvi haqida ma’lumot beradi va ularning to’liq materiallar ro’yxati foydalanuvchilarga qaysi narsalarni qayta ishlash mumkinligini aniqlashga yordam beradi.
San-Fransisko har yili chiqindilarning taxminan 80 % ini qayta ishlash bilan AQShda eng yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lib, shahar bunga qisman chiqindilarni yig’ish bo’yicha “Recology” kompaniyasi bilan hamkorlik qiladi. “Recology” o’z inshootlarini yangilash uchun 20 million dollar sarmoya kiritdi va qayta ishlanadigan narsalarni tez va aniq saralash uchun robotlar parkini yaratdi. Ushbu robotlar bir qator vazifalarni, shu jumladan, ifloslantiruvchi moddalarni saralash, an’anaviy saralashlar tomonidan o’tkazib yuborilgan qayta ishlanadigan material-larni tiklash va optik saralashlarni amalga oshiradi. Bu nafaqat San-Fransisko materiallarining ko’proq qayta ishlanishini ta’minlaydi, balki plastik to’plarning sifati va sotilishini ham oshiradi.