Bilim sohasi: 300000- ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot Ta’lim sohasi

Eksteroretseptorlar organizmning sirtida bo‘ladi — kirish, eshitish, hid bilish, ta'm (maza) bilish, teri sezgisi, muskul harakat sezgisi va organik sezgi organlari shu jumladandir.
Bu a'zolar tashqi sezgi a'zo!ari deb ataladi. Organizmimizdan tashqari- dagi narsa va hodisalarning xossalari ana shu a'zoIar yordami bilan aks ettiriladi. Shu a'zolar orqali kelib chiqadigan sezgilar (kirish, eshitish sezgilari va hokazo) eksterioretseptiv sezgilar deb ataladi.
Proprioretseptorlar muskul, pay va boylamlarda bo‘ladi. Organizmimiz va undagi ayrim a'zo!aming turli harakatlarini va vaziyatini ana shu a'zo!ar yordami bilan sezamiz. Bu a'zolar proprioretseptiv sezgilar deb ataladi. Muskul harakat sezgilari (knestetik sezgilar) va muvozanat sezgilari (sta- tik sezgilar) shular jumlasidandir.
Interoretseptorlar gavdamiz ichidagi organlar — teri, me'da, ichak, jigar, o‘pkada b Iadi. Ovqat hazm qilish, nafas olish, qon aylanish
organlari va shunga o‘xshash ichki organlardagi jarayonlar (qo‘zg‘alish) vujudga keltiradigan sezgilar shu retseptorlar yordami bilan belgilanadi. Bu sezgilar interoretseptiv sezgilar deb ataladi. Organ sezgilar degan sezgilar shu jumladandir.
Ko‘rish sezgilari
Rang va yorug‘likni sezish kirish sezgilariga kiradi. Biz sezadigan ranglar xromatik va axromatik ranglarga bo‘linadi.
Yoru lik nurlari uchburchak shisha prizma orqali tib, singanda hosil bo‘ladigan ranglar xromatik ranglar deb ataladi. Xromatik ranglar kamalak ranglari bo‘lib, bunga qizil, zarg‘aldoq, qizil, yashil, havo rang, ko‘k va binafsharanglar kiradi. Bu ranglarning tur- Inri nihoyatda xilma-xil bo‘lib, juda ko‘pdir.
Oq rang bilan qora rang, nhiiniiigdek, xilma-xil hamma kul- nniglar axromatik ranglar deb ataladi.
Ko‘rish sezgilarining organi — koVdir, Bu organ ko‘z soqqasi bilan undan chiqadigan ko‘ruv nervidan ibo- mt Ko‘z soqqasida uchta parda, ya’ni: tashqi, tomirli va to‘r parda bor. Tash- qi pardaning tiniqmas (oq) qismi sk- Icra (qotgan yoki qattiq parda) deb ata- Indt. Tashqi pardaning oldingi birmun- cha qavariq qismi tiniq (mugo‘z) parda deb ataladi.
Tashqi pardaning orqasida tomirli parda bor. Tomirli pardaning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Rangdor pardaning rangiga qarab, kishilarning k k k z, q y k z, qora k z deb ataymiz va hokazo. Rangdor pardaning rtasida yumaloq teshik bor, qorachiq deb ataladigan ana shu teshikdan k zning ichiga yoru lik nurlari tadi. Yoru likning oz-
k pligiga qarab, qorachiq kengayishi va torayishi mumkin. K zning uchin- chi pardasi — t r parda bilib, u k z soqqasining deyarli butun ichki yo‘zasini qoplaydi. Qorachiq bilan rangdor pardaning orqasida ikki tomo- ni qavariq, tiniq, jism — k z gavhari turadi, yorug‘ lik nurlari k z gavharida turib sinadi va natijada t r pardaga narsaning aksi (surati) tushadi. Halqa shaklidagi k priksimon muskulning o‘zayishi va qisqarishi tufayli gavhar goh yassilanadi, goh qavaradi: narsa k zdan uzoqlashtirilganda gavhar deyarli yassi bilib qoladi, narsa ko‘zga yaqinlashtirilganda esa gavhar deyarli shar shakliga kiradi. K z gavharida shunday xossa borligidan, yaqindagi narsalarning aksi ham, o‘zoqdagi narsalarning aksi ham gavhardan tib, xuddi t r pardaga tushadi. T r parda rangni va yoru Iikni sezish uchun asosiy ahamiyatga ega. K ruv nervining tarmoqiari t r pardada joylashgandir. Bu tarmoqlarning chekka uchlarida maxsus nerv hujayralari — shaklan tayoqcha va kolbachaga xshagani uchun tayoqchalar va kol- bachalar deb ataladigan hujayralar bo‘ladi (13-rasm). Odam k zining t r pardasida 130 millionga yaqin tayoqcha va 7 millionga yaqin kol- bacha bor.
Kolbachalaming yorug‘likka sezgirligi kuchli emas. Kolbachalar yordami bi Ian biz faqat ravshan (kundo‘zgi) yorug‘likda ko‘ramiz. Xromatik ranglar kolbachalar yor­dami bilan ko‘riladj. Shu sababli. kolbachalar kundo‘zgi yorug‘likda ko‘rish yoki rangni ayirish apparati deb ataladi. Tayoqchalar esa, aksincha, yorug‘likni yaxshi sezadigan bo‘lib, eng xira yorug‘likni ham seza oladi.
Tunda, qosh qorayganda va umuman xira yorug‘likda tayoqchalar yordami bilan ko‘ramiz. Tayoqchalar — g‘ira-shirada ko‘rish apparatlaridir. Tayoqchalar у о rd a mi bilan faqat axromatik ranglar ko‘riladi. Shu sababli, g‘ira-shirada xromatik ranglar yaxshi bilinmaydi yoki butunlay bilinmay- di, natijada hamma narsalar bizga kulrang bo‘lib ko‘rinadi
To‘r pardaning eng sezgir joyi - sariq dog‘ning asosan kolbachalar bilan to‘lgan