Biofizika kitob yangisi 2013. doc

Н
va 
−
ОН
eritma ionlariga qo’shilib ortofosfor kislota va 
adenozindifosfat (ADF) hosil qiladi. Demak, reaksiya sxemasi quyidagicha 
bo’ladi.
Q
РО
Н
АДФ
О
Н
АТФ
+
+
=
+
4
2
2
(6.14) 
Qaytarilishda adenozinmonofosfat (AMF) hosil bo’ladi. ATF molekulasidagi 
mikroenergetik bog’lanish buzilishida 25 dan 33 kJ/mol chiqishga olib keladi. 
Oddiy murakkab efirlarning gidrolizi vaqtida esa atigi 8 dan 12 kJ/mol energiya 
chiqadi xolos. Termodinamik nuqtai nazaridan ATF molekulalari energiyasi ko’p 
bo’lgan tizim turiga kiradi. ADF molekulasi esa kam energiyali tizimdir. ATFning 
sintezi mitoxondriya membranasida bo’ladi va fermentlar ta’sirida organik 
moddalar hazm bo’lishida ADF fosfor gruppalarga qo’shiladi. 
To’qimalar turiga qarab ularda o’nlab, hattoki yuzlab mitoxondriyalar 
mavjuddir. O’simlik to’qimalarida ATF sintezi yorug’lik nuri ta’sirida hosil 
bo’ladi. Bu jarayon fotofosforlash deyiladi. Organik moddalarning sinteziga 
fotosintez deyiladi. Oziq ovqatlarning hazm bo’lishida hosil bo’ladigan energiya 
issiqlik ajratishga sabab bo’ladi. Bu issiqlikni shartli ikki turga bo’lish mumkin, 
ya’ni birlamchi (asosiy) va ikkilamchi (aktiv). Birinchisi oziq-ovqat hazm bo’lishi 
bilan ajraladi va u organizmni isitishga sarf bo’ladi. Tanada 50% energiya 
mikroenergetik bog’lanishlarda to’planadi va uning yordamida hayotiy zarur ishlar 
bajariladi (yurak ishi, muskullar ishi va hokozo).
Patologik o’zgarishlarda mikroenergetik bog’lanishlar hosil bo’lishi susayadi 
va shu sababli birlamchi issiqlikning sarfini oshiradi, bu esa tana haroratining 
oshuviga olib keladi.
Issiqlikning ajralishi asosan muskullarda, ichki organlarda yuz beradi va u 
hayvon turiga, yoshiga, o’lchamiga, jinsiga va boshqalarga bog’liq bo’ladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

121
Umumiy ajratadigan issiqlik juda katta bo’lishi mumkin. Masalan, odam bir yilda 
4 GJ issiqlik ajratishi mumkin.
1932 yilda M.Klayberning aniqlashicha xayvonlarining issiqlik maxsuldorligi, 
ya’ni birlik vaqt ichida ajralib chiquvchi issiqlik miqdori (
t
Q
Q
T
=
) uning massasi 
M ga to’g’ri proporsional va quyidagi empirik formula bilan ifodalanishi mumkin:
n
Т
kM
Q
=
(6.15) 
Bunda k – empirik koeffisiyent, n–ko’rsatkich darajasi bo’lib, Klayber 
ma’lumoti bo’yicha 0,75 ga teng. Bu formulani logarifmlasak 
gM
n
gk
gQ
Т
l
l
l
+
=
. 
Demak, logarifmik koordinatalarda bu bog’lanish to’g’ri chiziqli bo’ladi.
Мt
Q
q
T
=
- solishtirma issiqlik mahsuldorligi son jixatdan birlik vaqt ichida 
xayvonning birlik massasi ajratib chiqaradigan issiqlik miqdoriga teng. A.I. 
Bыxovskiy fikricha tananing issiqlik maxsuldorligi tananing ikki a’zolarini 
xujayralarning o’zaro ta’siri va tananing barcha xujayralarining massasiga 
proporsionaldir, ya’ni uning umumiy massasi M tanani atrof-muxit bilan o’zaro 
ta’siriga, ya’ni tana yuzasiga to’g’ri proporsional yoki 
3
2
M
S
=
. Shunday qilib 
3
2
bM
aM
Q
T
+
=
. Yuqoridagi formulalardan
М
в
a
q
3
+
=
ni hosil qilamiz, bunda
a va v – doimiy kattaliklar bo’lib, tajribalar natijasida aniqlanishicha gomoyoterm 
xayvonlar uchun a=41,9 
кун
кг
кЖ
⋅
/
va v=244 
кун
кг
кЖ
⋅
3
/
2
/
ga teng. 
Tajribalarning ko’rsatishicha tana massasi oshishi bilan issiqlik mahsuldorligi 
kamayib boradi. Bu esa o’lchamning kamayish bilan uning yuzasining hajmiga 
nisbati oshishiga olib keladi. Solishtirma yuza qancha katta bo’lsa tanadan atrof–
muhitga sarflanadigan issiqlik ham shuncha katta bo’ladi. Shu sababli tana 
haroratini saqlash uchun issiqlik mahsuldorligi ham katta bo’lishi kerak. Buning 
uchun ko’proq oziq-ovqat iste’mol qilishi lozim bo’ladi. Sayroqi mayda qushlar va 
kichik zararkunandalar bir kunda o’z massasidan ko’proq bo’lgan ozuqani yeydi. 
Katta yirtqichlar esa o’z massasini 5 – 8% gacha ozuqa iste’mol qiladi.
Sovuq qonli hayvonlarda boshqa hayvonlarga nisbatan issiqlik mahsuldorligi 
25 – 30 marta kamdir. Ularda tashqi muhit bilan issiqlik almashinish kam bo’ladi, 
chunki tana harorati bilan tashqi muhit harorati farqi kichik bo’ladi.
Issiqlik mahsuldorligi tufayli issiq qonli jonivorlarda tana harorati tashqi 
muhit haroratiga bog’liq bo’lmaydi. Faqat uzoq vaqt sovutish organizmning 
boshqa funksiyalarining zaiflashishi bilan bo’lishi mumkin. Yurak va miya 
jarrohligi shunga asoslangandir. Sovuq qonli jonivorlarda tana harorati tashqi 
muhit haroratiga qarab chiziqli o’zgaradi. Tashqi sharoit va fiziologik jarayonlar 
ma’lum chegarada o’zgargani uchun turg’un haroratni saqlash uchun hayvon 
organizmi evolyusiya jarayonida tashqi muhit bilan issiqlik almashishni oshirish 
yoki kamaytirish yo’li bilan tana haroratini ozroq oshirgan yoki kamaytirgan. 
Masalan, jonivor sovqotganda uning hujayrasida ATF gidrolizi tezligi oshadi va 
muskulga qo’shimcha energiya keladi. Bu holdagi turli muskul tolalarining 
tartibsiz qisqarishini achitqi deyiladi. Bundan tashqari hayvonlarda tuklar o’sadi va 
tuklar orasida havo qatlami kengayadi. Bu esa hayvon va tashqi muhit o’rtasida 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

122
issiqlik almashinishni kamaytiradi. (Odamlar terisida “tovuq badan” tanachalar 
paydo bo’lishi).
Tashqi 
muhit 
harorati 
oshsa 
organizmda 
haroratni 
pasaytiruvchi 
markazlarning ishga tushishiga va natijada qon tomirining kengayishi, terlashning 
ko’payishi, nafas olishning qiyinlashuviga olib keladi.
Tana haroratini doimiy saqlab turishda gipotalamusdagi ikkita markaz muhim 
rol o’ynaydi. Ulardan biri unga keluvchi qon haroratining oshishiga reaksiya qilsa, 
ikkinchisi uning kamayishiga reaksiya qiladi. Ularning har birida haroratning 
o’zgarishi nerv impulsi yuzaga keltiradi va u ko’rsatilgan mexanizm bo’yicha 
haroratni 
tenglashtiradi. 
Bunda 
asosiy 
rolni 
(80%) 
yuqori 
issiqlik 
o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan qon bajaradi. Qon chap yurak qorinchasidan 
itariladi, u “isitgich” orqali o’tadi, so’ng (tana yuzasi, o’pka) da tashqi muhitga 
issiqlikni beradi va qayta o’ng yurakga kelib tushadi.