Biofizika kitob yangisi 2013. doc

O
I
I
I
I
Cl
Na
K
=
+
+
=
Ularning faraziga ko’ra yig’indi oqim bir tomondan Na
+
va K
+
ionlarining 
ATF gidrolizi paytida chiqadigan energiya hisobiga ro’y beradigan aktiv transporti 
bilan, ikkinchi tomondan Na
+
, K
+
, Cl
- 
ionlarining passiv transporti bilan aniqlanadi. 
Bu holda membranada paydo bo’ladigan potensial Golsman-Xodjkin-Kats 
tenglamasi (5.28) bilan aniqlanadi: 
0
0
0
]
[
]
[
]
[
]
[
]
[
]
[
ln
−
+
+
−
+
+
+
+
+
+
=
∆
Cl
P
i
Na
P
I
K
P
i
Cl
P
Na
P
K
P
F
RT
Cl
Na
K
Cl
Na
K
ϕ
Yuqorida ko’rib chiqilgan uch hol hujayra membranasida tinchlikdagi 
potensial paydo bo’lishiga olib keladi.
Hujayraga tashqi faktorlar ta’sir etsa unda hujayra membranasining
o’tkazuvchanligi o’zgarishi tufayli tinch biopotensial ham o’zgaradi. Bunda hosil 
bo’ladigan biopotensialga xarakat potensiali deyiladi. Bu potensial paydo 
bo’lishining sababi biror fizik faktor (mexanik, issiqlik, elektr) ta’sirida hujayra 
membranasining o’tkazuvchanligi yuz martalab oshadi.
Harakat biopotensiali paydo bo’lishi mexanizmlarni ko’rib chiqaylik (7.13-
rasm). 
3Na
+
Na
+
Cl
-
Δφ
C 
Na
+
-K
+ 
ATFaza 
B D 
t 
2K
+
A
E 
K
+ 
7.12-rasm. Stasionar membrana
7.13-rasm. Harakat 
potensiali hosil bo’lishi potensiali paydo bo’lishi 
Hujayraga tashqi ta’sir etganda (masalan, to’g’ri burchakli tok impulslari) 
hujayra membranasi Na
+
ionlari uchun tanlanma o’tuvchan bo’lib qoladi. Ular 
hujayra ichiga gradiyent bo’ylab aktiv kira boshlaydi va protoplazmaning manfiy 
ташқи 
муҳит 
ҳужайра ичи 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

141
potensialini 0 gacha kamaytiradi (chiziqning AV qismi). Na
+
ionlarining sizib 
o’tishi davom etib, u yerda musbat potensial hosil bo’ladi (chiziqning VS qismi). S 
nuqtaga yetgach membrananing natriy nayi yopilib, kaliy nayi ochiladi. K
+
hujayra 
ichidan aktiv chiqishi tufayli hujayraning musbat potensiali kamayadi (chiziqning 
SD qismi). D nuqtada membrana K
+
va Na
+
ionlari o’tkazuvchanligi bo’yicha 
boshlang’ich holatga keladi. Potensialning keyingi o’zgarishi (chiziqning DE 
qismi) K
+
- Na
+
nasos ishi hisobiga ro’y beradi. Ye nuqtada hujayra 
g’alayonlanmagan holatga qaytadi.
Membrana tashqi sirti qo’zg’atilmagan qismlariga nisbatan musbat zaryadli 
bo’lib qoladi. Masalan, Kalmar gigant aksonining tinchlik potensiali – 45 mV, 
qo’zg’alish tufayli hujayra ichining potensiali +40 mV, bo’ladi. Potensialining 
to’liq o’zgarishi yoki harakat potensiali 85 mV, membrananing natriy ionlari 
o’tkazuvchanligining oshishi qisqa vaqt davom etadi, so’ngra u kamayadi, shu 
vaqtda kaliy ionlarining o’tkazuvchanligi oshadi, bu esa tinchlik potensiali 
tiklanishiga olib keladi.
Harakat potensiali bir joyda yo’q bo’lsada hujayraning qo’shni qismini 
qo’zg’atadi. Natijada potensial impulsi tola bo’ylab tarqaladi. Harakat 
potensialining davom etish vaqti 2 ms, tarqalish tezligi esa 100 m/s 
Baqaning muskul tolasi harakat potensiali 110 mV, it yurak muskul tolasi 
potensiali 120 mV. Elektr baliqlarda ancha katta xarakat potensiali paydo bo’ladi. 
Kichik bo’lsada xarakat potensiali hamma hayvonlar va o’simliklar hujayralarida 
paydo bo’ladi. Biopotensiallar mavjudligi hujayra hayotiy faoliyatining xarakterli 
belgisidir. Shuning uchun tashqi elektr maydoni hujayrada ro’y beradigan 
jarayonlarga ta’sir etadi. 
Masalan; kalamushning kesilgan oyog’iga mikroelektrodlar qo’yilib, kichik 
tok o’tkazilishi natijasida suyak va muskul tolalarining 5-7 mm ga o’sishi 
kuzatiladi. Hozirgi vaqtda tibbiyot va veterinariya klinikasida yurak potensiallarini 
qayd qilish usullari (EKG) va muskul to’qima-larining potensialini qayd qilish 
usuli (elektromiografiya yoki EMG) keng ishlatilmoqda. Yuqori chastotali elektr 
toklari va elektromagnit maydon-lardan foydalanilmoqda. 
Odamlar organizmi uchun xavfli tok 100 mA, buzoqlar uchun 200-300- mA, 
qo’zilar uchun 150-200 mA, cho’chqalar uchun 170-200 mA, qoramollar uchun 
220 mA. Qanday tok xavfli ekanligi to’g’risida biror qonuniyat mavjud emas. 
Hattoki 12 V ham odamni o’ldirishi mumkin, masalan, bir fermada mollarni 
avtomatik sug’oruvchi qurilmaga elektrodvigateldan bir fazaga tegishi tufayli 93 
mol halok bo’lgan. Hattoki 3-4 V kuchlanishi sigirning sut berish mahsuldorligini 
kamaytirib yuboradi.
Odatda biopotensiallar uncha katta emas, ya’ni bir necha o’n millivoltdir. 
Lekin ba’zi akula va qiltiqli baliqlarda bir necha yuz voltga yetishi mumkin. Ugri, 
skat kabi elektr baliqlarning borligi qadimdan ma’lum edi.
Aniqlanishicha 300 turga yaqin baliqlarda elektr organlari mavjud ekan. 
Ko’plari bu elektr razryadidan dushmaniga hamla qilishda ishlatsa, ko’plar okean 
tubida lokasiya uchun ishlatadi. Baliqlarning asosiy elektr organi, bu plastinka 
shaklidagi muskul to’qimalaridir. Masalan, ugrida bu plastinka qalinligi 10 mkm 
uzunligi 10 mm atrofida bo’ladi. Bitta plastinka kuchlanishi kichik, lekin ular 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

142
ketma – ket ulanib oshiriladi. Masalan, Janubiy Amerika suvlarida yashovchi 
ugrida 8000 tagacha plastinka bo’lib, kuchlanishi 500 voltgacha yetishi mumkin. 
Suvning o’tkazuvchanligi katta bo’lganligi sababli, bu baliq o’z zaryadi bilan ot 
yoki sigirni o’ldirishi mumkin.
Biopotensialni o’lchash uchun mikroelektrodlar kerak. Agarda organning 
hamma hujayralari bir vaqtda uyg’onsa uni bevosita usul bilan o’lchash mumkin. 
Bunday organlarga yurak, muskullar, miyalar kiradi.
Tibbiyot va veterinariyada yurak biopotensiali (EKG) to’qimalar biopotensiali 
(EMG–elektromiografiya), miya biopotensial EEG (elektroensafalografiya)da keng 
qo’llaniladi. Biopotensialni o’lchash uchun kerakli organga elektrodlarni qo’yish 
bilan aniqlanadi. Lekin klinik amaliyotda hayvon va odam tanasi sirtida hosil 
bo’ladigan kuchlanish o’lchash yordamida aniqlanadi.
Veterinariyada muskullar aktivligini tekshirish muhim rol o’ynaydi. Masalan, 
oshqozon va ichaklardagi hosil bo’ladigan biopotensiallarni o’lchash.