Biofizika kitob yangisi 2013. doc

n
C
V
=
–
kristall optik o’qi bo’ylab ikkalasi ham bir xil bo’ladi.
Musbat kristall manfiy kristall 
8.8-rasm. Musbat va manfiy kristallar. n
o
 – oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi. 
 
Island shpati uchun n
o
= 1,6504 n
e 
= 1,4864. 
Ikkilanib sindiruvchi kritstallarda ye va o nurlar bir-biridan juda kam 
masofaga uzoqlashadi, shu sababli ulardan qutblagichlar sifatida foydalanilmaydi. 
Bulardan maxsus polyarizasion prizmalar tayyorlanadi. Eng ko’p tarqalgani Nikol 
prizmasidir. Ikkita island shpatini kesib kanada balzami bilan yelimlanadi. 
Unda O nur yutiladi, ye nur esa pastki qirraga parallel holda chiqadi. 
8.9-rasm. Nikol prizmasida nurning yo’li. 
O’ziga tushgan tekis qutblangan nurni qutblanish tekisligida buradigan 
moddalarga optik aktiv moddalar deyiladi (kvars). 
Agar optik o’qlari perpendikulyar bo’lgan polyarizator va analizator orasiga 
kvars plastinkasini qo’ysak, kvars yorug’lik nuri qutblanish tekisligini burgani 
uchun yorug’lik analizatordan o’tadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

173
A ni ma’lum burchakka burib yana qorong’ulik hosil qilish mumkin. Bu 
burchakka qutblanish tekisligining buralish burchagi deyiladi. 
8.10-rasm. Polyarizator va analizatorda nurning yo’li. 
Aniq to’lqin uzunlik uchun 
l
o
⋅
=
α
α
, bunda
l
- optik aktiv moddadagi 
nurning yo’li. 
o
α
- aylanish doimiysi (grad/ mm). Ikki xil kvars mavjud, o’ngga (soat 
strelkasi bo’yicha) va chapga (soat strelkasiga teskari) buruvchi, ikkala holda ham 
α
bir xildir. Optik aktiv moddalarga toza suyuqliklar (masalan, skipidar), eritmalar 
(shakarning suvdagi eritmasi), bug’lar (kamfora bug’lar) kiradi. Bular uchun 
α
= [
o
α
] s
l
⋅
(8.30) 
Bunda S – modda konsentrasiyasi. 
Bu formula yordamida modda konsentrasiyani aniq o’lchash mumkin. Medi-
sinada polyarimetrlar va saxarometrlar keng ishlatiladi. Siydikda shakar miqdorini, 
oziq-ovqat sanoatida lavlagi, uzum, olma sharbatlarida shakar miqdorini 
aniqlashda qo’llaniladi. Biologik obyektlarni mikroskopda qarab ularning 
tuzilishini aniqlash qiyin, shuning uchun ular polyarizasion mikroskop yordamida 
o’rganiladi. Bu mikroskop oddiy mikroskopdan kondensor oldiga polyarizator, 
obyektiv va okulyar orasiga analizator qo’yilishi bilan farq qiladi. Bu holda obyekt 
qutblangan nur bilan yoritiladi. Agar R va A o’qlari o’zaro perpendikulyar bo’lsa, 
predmet stolchaga izotrop modda qo’yib kuzatilsa ham qorong’i bo’ladi. Ammo 
anizatrop modda qo’yilsa yorug’lik yuzaga kelib to’qimalar, bakteriyalarni ko’rish 
mumkin. Polyarizasion mikroskop yordamida suyak to’qimalarida hosil 
bo’ladigan mexanik kuchlanishlarni kuzatish mumkin. 
Optik anizatropiya ikkilanib sinishi tabiiy moddalarda o’rinli. Ammo optik 
anizatropiyani sun’iy yo’l bilan ham hosil qilish mumkin. Optik izotrop 
moddalarni anizatrop qilishning 3 xil usuli mavjud.
1. Bir tomonlama siqilish va cho’zish (kubik kristallar, shisha va 
boshqa moddalar.) 
2. Elektr maydon yordamida [(Kerr effekti) (amorf jismlar, suyuqliklar, 
gazlar.)] 
3. Magnit maydoni yordamida (suyuqliklar, shisha, kolloidlar). 
Optik o’qiga perpendikulyar yo’nalishdagi odatdagi va odatdan tashqari 
nurlar sindirish ko’rsatkichlar farqi hosil bo’ladigan optik anizotropiya o’lchovi 
bo’lib xizmat qiladi. Bu ta’sirlar deformasiyasi natijasida 
σ
1
0
K
n
n
e
=
−
optik 
yo’llar farqi hosil bo’ladi.
n
o
– n
e
= K
2
Ye
2
(elektrostatik maydon bo’lganda), n
o
– n
e
= K
3
N
2
(magnit 
maydon). 
Поляризатор 
Анализатор 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

174
δ
– normal kuchlanish. K
1
K
2
K
3
– moddani xarakterlovchi doimiyliklar, Ye 
va N – elektr va magnit maydon kuchlanganliklari 
Elektr maydoni holini qaraymiz. 
8.11-rasm. Kerr effektini suyuqlikda ko’rsatuvchi qurilma. 
 
Bunda P-qutblantirgich, A-analizator
Kerr yacheykasiga suyuqlik (masalan, nitrobenzol) solingan va kondensator 
plastinkalari o’rnatilgan elektr maydon bo’lmasa, nur (A va R perpendikulyar 
bo’lganda) o’tmaydi. Agarda shu holda elektr maydoni ulansa nur o’tadi, ya’ni 
∆
= 
L(n
o
- n
e
) = K
2
L Ye
2
yo’llar farqi yuzaga keladi.L – masofa. U holda fazalar farqi 
λ
π
ϕ
∆
=
2
= 2 
⋅
π
VLYe
2
(8.31) 
Bunda V = K
2
/
λ
- Kerr doimiysi. 
Kerr effekti elektr maydon ta’sirida moddalar optik anizotropiyasi- har xil 
yo’nalishlar bo’yicha suyuqlik molekulalarining har xil qutblanishini tushuntiradi. 
Bu jarayon inersiyasiz 10
-10
s da modda izotrop holatdan anizotrop holatga elektr 
maydon ta’sirida o’tadi. Shuning uchun u Kerr yacheykasi zatvori bo’lib xizmat 
qilishi mumkin. (ovoz yozishda, ovoz eshittirishda, tez fotografiyada va kinoda 
yorug’lik tarqali-shini o’rganishda va hokazolarda). Bundan tashqari optik 
lokasiyada, optik telefonda, mashinalar faralariga qutblagich qo’yib, qarama-qarshi 
yo’nalishda kelayotgan avtomobil chiroqlarini o’zaro perpendikulyar tekis-likda 
qutblash mumkin. Natijada haydovchilar ko’zi qamashmaydi.
Magnit maydoni ta’sirida qutblanish tekisligining burilishini Faradey aniqladi 
va unga Faradey effekti deyiladi. Bu esa optik va magnit hodisalar bog’liq ekanini 
ko’rsatuvchi dalildir. 
Keyingi yillarda yorug’likni qutblash uchun qutblagichlar keng ishlatilmoqda. 
Qutblagich qalinligi 0,1 mm ga yaqin bo’lgan shaffof polimer plyonka bo’lib, unda 
ko’plab mayda sun’iy kristalchalar – qutblovchilar, masalan, gerappatit 
kristalchalari (yod xinin sulfati) bo’ladi. Gerap-patit barcha kristalchalarining optik 
o’qlari qutblagich (polyaroid)ni tayyor-lashda bir yo’nalishda oriyentirlanadi. 
Qutblagich plyonkasi unchalik qimmat emas, juda elastik, yuzi katta, ko’rinuvchi 
yorug’likning barcha to’lqin uzunliklarini deyarli birday (juda oz) yutadi.