Biokimyo pmd

E+ S 
→
→
→
→
→ES +I →
→
→
→
→ESI
Substrat ingibirlanish deb fermentativ reaksiyani substrat miqdori
ko‘p bo‘lgan vaqtda pasayishiga aytiladi. Bunday ingibirlanish katalitik
o‘zgarishga uchray olmaydigan ferment-substrat kompleksining hosil
bo‘lishi bilan sodir bo‘ladi.
Allosterik boshqarilish. Ko‘pgina fermentlar, faollikni oshiruvchi
yoki pasaytiruvchi, ma’lum bir metabolitlar bilan qayta bog‘lanishi
mumkin. Bunday metabolitlar effektorlar deb yuritiladilar.
Effektor fermentning katalitik faol markazi bilan bog‘lanmasdan,
maxsus boshqaruvchi – allosterik markazga bog‘lanadi. Allosterik
fermentlar odatda 2 yoki undan ortiq subbirliklardan tashkil topgan.
Bir subbirlikda katalitik markaz (katalitik subbirlik), boshqasida –
boshqaruvchi markaz (boshqaruvchi subbirlik) mavjud. Allosterik
ingibitor bo‘lmagan sharoitda substrat katalitik faol markaz bilan
bog‘lanadi va reaksiya sodir bo‘ladi. Agar muhitda allosterik ingibitor
bo‘lsa, u boshqariluvchi markaz bilan bog‘lanadi, natijada boshqaruvchi
subbirlikning konformatsiyasini o‘zgartiradi; buning natijasida katalitik
subbirlikning, katalitik markazning ham konformatsiyasi o‘zgarib,
natijada fermentning faolligi pasayadi. Allosterik ingibitorning
konsentratsiyasi qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p ferment molekulasi
u bilan bog‘lanadi va substratning parchalanish tezligi shuncha past
bo‘ladi. Allosterik aktivatorlar ta’sir etganda xuddi shu yo‘sinda
fermentning faolligi ortadi.
Misol tariqasida, uridintrifosfat (UTF) sintezining boshqarilishini
ko‘rib chiqamiz. Tuzilishi bo‘yicha UTF ATFga o‘xshaydi:

---

127
UTF sintezining metabolik yo‘li 8 reaksiyani o‘z ichiga oladi.
Birinchi reaksiya karbamoilfosfatsintetaza II bilan boshqariladi.
Reaksiya natijasi – karbomoilfosfat – uglerod ikki oksidi, glutaminning
amid guruhi va ATFning fosfat qoldig‘idan hosil bo‘ladi; ATF energiya
manbai bo‘lib ham xizmat qiladi.
Karbamoilfosfatsintetaza II – allosterik ferment: metabolik yo‘lning
oxirgi mahsuloti – UTF – uning allosterik ingibitori hisoblanadi. UTF
konsentratsiyasi qancha yuqori bo‘lsa, shuncha UTF sintezi past bo‘ladi.
Sarflanish tezligi hujayraning ehtiyojiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday
boshqarilish manfiy qayta bog‘lanish orqali boshqarilish deb yuritiladi.