Biolog 10 indd

Hayvonlarda jinsiy xromosomalarning o‘zaro nisbati
Organizm-
lar
Geteroga-
metali jins
Sperma-
tozoid
Tuxum 
hujayra
Zigotalar
Odam, 
drozofi la va 
boshqalar
Erkak
X va Y
X va X
Qandala 
(protenor)
Urg‘ochi
X va X
X va O
Chigirtka
Erkak
X va O
X va X
Qushlar, 
kapalaklar
Urg‘ochi
Z va Z
Z va W
Meyoz jarayonida geterogametali individlar bir xil miqdorda X va Y 
xromosomali gametalar hosil qiladi. Shu sababli, jinsiy ko‘payishdan keyin 
hosil bo‘lgan erkak va urg‘ochi individlar soni teng bo‘ladi. Masalan, erkaklari 
geterogametali bo‘lgan organizmlar (drozofi la)da jinsning irsiylanishi 
48-rasmda berilgan. 
Ba’zi organizmlarda geterogametalilik 
bir jinsiy xromosomani yo‘qolishi bilan 
aloqador. Shunga ko‘ra gomogametali 
organizm XX, geterogametali organizm 
XO bo‘ladi. Qandalalar va ninachilarning 
urg‘ochi organizmda XX, erkagida XO, 
kuyakapalagida esa aksincha urg‘ochilarida 
XO, erkaklarida XX jinsiy xromosomalar 
mavjud. Shunga ko‘ra qandala erkagida 
13 ta xro mosoma, urg‘ochisida 14 ta xro-
mo soma bo‘ladi. Undan 12 tasi autosoma 
xromo soma lari hisoblanadi.
48-rasm. Drozofi la meva pashshasi da 
jinsning irsiylanishi.
XX
XX
XX
XO
XO
ZZ
ZW
XY
♂
♀
♀
♀
♀
♂
♂
♂

---

94
Erkaklari gomogametali bo‘lgan orga-
nizmlar (qushlar)da jinsning irsiyla nishi 
49-rasmda berilgan. 
Jinsni aniqlashni progam, epigam, 
singam tiplari mavjud. Jinsni aniq lash-
ning progam tipida jins urug‘lan guncha 
ma’lum bo‘ladi. Masalan, ko lovratkalarda 
sitoplazmaga boy tuxum hujayradan urg‘o-
chi, sitop lazmasi kam tuxum hujayradan 
erkak organizm rivoj lanadi.
Jinsni aniqlashning epigam tipida jins 
tashqi muhitga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 
ayrim halqali chuvalchanglarning ota-
langan tuxum hujayrasi mustaqil hayot 
kechirsa urg‘ochi, parazitlik qilib hayot 
kechirsa erkak organizm rivojlanadi. Jinsni 
aniqlashning singam tipi keng tarqalgan 
bo‘lib, jins urug‘lanish vaqtida ma’lum bo‘ladi.