Биология ва генетика

Irsiy belgilarni nasldan-naslga o‟tkazuvchi omil hujayra hayotida ma‘lum vazifani bajarishi, o‘zini-o‘zi hosil qila-olishi va hujayra bo‘lingandan keyingi hujayralarga teng taqsimlana olishi kerak. Bu uchala xususiyat faqat xromosomalarga xos. Ammo, hujayra sitoplazmasidagi ayrim arganoidlarda ham yuqoridagi xususiyatlar kuzatiladi. Masalan, sitoplazmadagi plastida va mitoxondriyalar hujayrada ma‘lum bir vazifani bajarib, o‘z-o‘zidan ko‘paya oladi, lekin keyingi hujayralarga teng bo‘lina olmaydi. Agar irsiy omil sitoplazma organoidlarida bo‘lib va ular DNK orqali nasldan-naslga berilsa bunday irsiyatga sitoplazmatik irsiyat deyiladi.
Sitoplazmadagi barcha irsiy omillar plazmon, yadrodagilar esa genom deb yuritiladi. Irsiy belgilarni yuzaga chiqaruvchi xromosomadagi genlar singari plastidalarda va mitoxondriyada ham irsiy belgilarpi yuzaga chiqaruvchi plazmogenlar mavjud. O‘z tabiatiga ko‘ra plozmagenlar har xil bo‘lib, ikkita guruhga bo‘linadi: DNK si bo‘lgan organizmlardagi (plastida, mitoxondriya) va 2) yuqumli omil yoki hujayra bilan hamkorlikda yashovchilardagi (plazmidalar, episomalar, viruslar) plazmogenlarga bo‘linadi. Bu ikkala xil plazmogenlar o‘z xususiyatlari bilan yadrodagi genlarga o‘xshash bo‘lib, ko‘pgina fermentlarning sintezini boshqarib, qator irsiy belgilarning yuzaga chiqishini ta‘minlaydi.

1. 
   Plastidalarda DNK, RNK va ribosoma ularning stroma qismida joylashgan DNK molekulasi xalqa shaklida bo‘lib, ularda xromasomada bo‘ladigan oqsillar uchramaydi. Har bir xloroplastda 3 tadan 30 tagacha bir xildagi DNK molekulasi uchraydi. DNK molekulasi mitoxondriyalarning DNK siga qaraganda uzunroq bo‘lib, 160 mkm gacha etadi va mitoxondriyalarning DNK siga qaraganda ko‘proq axborotga ega bo‘ladi. Xloroplastlarning DNKsida 80 ga yaqin har xil oqsil sintezini boshqaruvchi plazmogenlar bor.
   

Har bir mitoxondriyada odatda uncha katta bo‘lmagan, ya‘ni kattaligi viruslarning DNK siga teng keladigan 2-6 ta xalqasimon DNK molekulagi bo‘ladi. Mitoxondriyada eng muhim jarayonlar mitoxondriyaning o‘zidagi DNK molekulagi orqali boshqariladi.

2. 
   Bakteriyalar sitoplazmasida xalqasimon qo‘sh zanjirli holatda DNK, ya‘ni plazmida bo‘ladi. Bakteriyalardagi plazmidalarni uchta turga ajratish mumkin: a) G‗-omilli, b) R-omilli, v) kolitsinogenli.
   

Bakteriyalar sitoplazmasida G-omil bo‘lsa erkak, G- omil bo‘lmasa urgochi hisoblanadi. Bu omillar bir-biriga o‘tishi mumkin.
R-omil ko‘pincha kasallik tarqatuvchi bakteriyalar sitoplazmasida uchraydi va antibiotiklar ta‘sirida ham bu bakteriyalar o‘lmaydi, chunki bu omil bakteriyalarning har xil antibiotiklarga qarshi chidamligini oshiradi.
Kolitsinogen plazmidalarida kolitsin oqsilini sintez qiluvchi genlar bo‘ladi. Endospermga repressiv genga axborot etib keladi, natijada tezda amilaza sintezi qayta boshlanadi. Arpa o‘simligida urug‗ning unib chiqishini genlar orqali boshqarilishining ushbu mexanizmi pivo tayyorlash ishida asos qilib olindi.
Agar murtak qismi olib tashlangan urug‗ni suvda namlab undirilsa amilaza sintezlanmaydi. Lekin murtaksiz urug‗larga oz-ozdan gibberlin kislota tasir qilinsa amilaza yana sintez qilina boshlaydi. Hujayrada sintez jarayonini gen orqali boshqarilishi mexanizmini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, garmon-gibberlin kislota quruvchi genlarning faolligini oshiradi, yani amilaza ferment ishlab chiqaruvchi RNKni sintezini tezlashtiradi.
Ontogenetikaning asosiy muammolaridan biri – belgilarni shakllanishida genlar ta‘sirini taxlil qilish va gen belgi zanjirida oraliq zvenoni aniqlash, qachon va qanday ravishda gen harakatga keladi. Hozirgi vaqtda genning birlamchi ga‘sir mexanizmi DNK – RNK – OQSIL tartibida maxsus oqsillar sintezlanish sxemasida tushuntiriladi. Oqsil tarkibida aminokislotalarni joylanish tartibini belgilovchi nukleotidlarni joylanish tartibini aniqlash yo‘li bilan genlarni ta‘siri ochib beriladi. Biror bir juft nukleoitdalar o‘rni almashib kelsa, mutatsiya hosil bo‘ladi va oqsil malekulasi tarkibida 1 ta aminokislotani o‘zgarishga olib keladi.
Bioximik izlanishlarda aniqlanishicha individual rivojlanish protsessida genetik axborot organizmda bir necha bosqichda yuzaga chiqadi.

1. 
   tashqi va ichki faktorlar ta‘sirida xromosomalar va genlar faolligini (aktivligini ) ortishi.
   
2. 
   sitoplazmadagi ribosomalar va A-RNK ishtirokida maxsus oqsillar sintezlanishi.
   

v) oqsil malekulasining morfofiziologik qayta tuzilishi natijasida organizm hujayrasi, belgi va xususiyatlarining rivojlanishi.
Oqsil malekulasini sintezlanishida genlar ta‘sirin o‘rganish mikroorganizmlarda olib borilgan. Ko‘p yillik ilmiy izlanishlar organizm belgi va xususiyatlarining shakllanishi genlar nazoratida yuzaga chiqishini isbotladi. Ota- onadan avlodga genlar jinsiy hujayradagi xromosomalar orqali o‘tadi. Har bir gen biror belgini rivojlanishini nazorat qiladi. Lekin genlar soni ko‘p bo‘lib, ba‘zan allel emas genlar o‘zaro ta‘sirida yangi belgi va xususiyatlar ham nomoyon bo‘ladi. Shunday qilib, har bir yangi avlodda belgilar rivojlanishi genlar ta‘sirida yangilanadi. Irsiy axborot genotipdan fenotipga tomon, gendan belgiga hujayra bo‘linishi, oqsil sintezi jarayonida yuz beradi. Hozirgi vaqtda ham genetikaning muhim masalalardan biri - organizm individual rivojlanishini bilish va boshqarish bo‘lib kelmoqda. Buning uchun reaksiya normasi, xilma-xil tashqi muhit faktorlarining genotipni nomoyon bo‘lishiga ta‘sirini o‘rganish zarur.