Биология ва генетика

.4. Geofrafik-tuproq omillari.
Tuproq yerning ona jinsi bolib, yerning mustaqil qobigi hisoblanadi. Tuproq biosferaning energiya balansida muhim rol oynaydi. Tuproq turli xil ta'sirlar natijasida yer yuzasida roy beradigan nurashlar, ozgarishlar hisobiga hosil boladi. Tuproqda eng asosiysi unumdorlik xususiyati bolganligi uchun ham juda koplab osimlik turlari osadi. Shuning uchun ham osimliklar hayoti tuproq bilan chambarchas bogliq, Tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi, suv rejimi osimlikning osishi uchun katta ahamiyatga ega. Tuproqning issiqlik rejimi hududning relefiga, yon bagirligiga, qiyaligiga, iqlim sharoitiga bogliq boladi. Tuproqlar ham tuzilishiga ko‗ra har xil tipda boladi. Tuproq tiplariga qarab ham osimlik turlari tarqalgan boladi.
Qumli tuproqlarda osadigan osimlik turlari oziga xos tuzilish va xususiyatga ega bolib bularni psammofit turlar degan umumiy nom bilan ataladi. Bu turlar, odatda, zich va qalin tarmoqlangan ildiz sistemasiga ega bolib, qumlarni kochib yurishdan asraydi. Psammofit turlarda rezavor tipdagi mevalar bo‗lmaydi. Psammofit turlarga chollarda osuvchi juzgun, iloq, ravoch, selin, yaltirbosh kabi osimliklar misol boladi.
Shunday tur osimliklar ham borki, tuproqning tarkibiga farqsiz boladi. Bunday turlarni indeferent turlar deyiladi. Indeferent turlarga botqoq binafshasi, betaga misol bola oladi. Ba'zi bir osimliklar, dastarbosh, ayiqtovon-, yorongul kabi turlar nordon tuproqlarda osishga moslashgan boladi.
Yuqori kislotali tuproqlarda yaxshi osib rivojlanadigan turlarga atsidofillar gruppasi deb atalib, bularga, otquloq, gozpanja , chernika kabi turlar misol boladi.
Oqsoxta, ajriqbosh, hilol, beda va sebarganing ba'zi turlari, lavlagi kislotali tuproqlarda yaxshi osadi va rivojlanadi. Shuning uchun ham bu gruppa osimliklarni netrofil osimliklar deyiladi.
Bazofil osimliklar guruhi ishqoriy tuprokda yaxshi osib, rivojlanadi. Bunday turlarga qiltiqsiz yaltirbosh - dukkakdoshlarning ba'zi vakillari misol bo
Chollarni ozlashtirish natijasida Qizilqum, Mirzacho‗l, Qarshi, Surxon chollarining tabiiy osimliklar qoplami keskin ozgarib ketgan. Bularning hammasi ongsiz ta'sir natijasida yuzaga kelgandir. Osimliklar qoplamini ozgartirish, florani boyitish maqsadida koplab ongli ijobiy ishlar bajarilmokda. Asosan antropogen omillar ta'sirida osimliklar olamiga korsatilgan oqibatlar natijasida Ozbekiston ―Qizil kitobi‖ nashr etildi va bunga 300 dan ortiq tur muhofazaga muhtoj tur sifatida royxatga kiritildi.
Yerda tiriklikning belgisi namoyon bolganiga ikki yarim milyard chamasida yil bolgan bo‗lsa, shu davrda osimliklar olamida ham koplab ozgarishlar roy bergan. Turli xil ozgarishlar jumladan, iqlim ozgarishlari, geologik ozgarishlar natijasida juda kop turlar yoq bolib ketgan. Bugungi kunda istalgan osimlik turini topish mumkin emas. Ularni faqatgina qazilma holida topish, uchratish mumkin. Planetamizda osimliklar qoplamining shakllanishini ilmiy asosda organishda tarixiy geologik omillarning roli katta.