Биология ва генетика

Geterozisning ko‟rinish xillari va ulardan amaliyotdan foydalanish

Geterozis xodisasi chorvachilik va o‘simliksunoslik tajribasida kengqo‘llaniladi. Ayniqsa, chetdan changlanadigan o‘simliklardan, masalan, makkajo‘xoridan yuqori hosil etishtirishda geterozisdan foydalaniladi. Geterozis xodisasini o‘z-o‘zidan changlanuvchi o‘simliklarda ma‘lum darajada boshqarish mumkin.
O‘z-o‘zidap changlanuvchi liniyalarni ishlab chiqarishda birdaniga ishlatib bo‘lmaydi. Ular o‘zaro chatishtirilib geterozis duragay olishda ishlatiladi. Duragay urug‗ olish uchun avval eng yaxshi navlardan inbred liniyalar tanlab olinadi. Inbred liniyalar har bir navning o‘simliklarini 6-7 bug‗in davomida o‘z changi bilan changlatishi natijasida hosil qilinadi. SHu yo‘l bilan bir navga oid bo‘lgan o‘simliklarning bir xilda, ya‘ni gomozigoga bo‘lishi ta‘minlanadi. Inbred liniyalar olishda tanlash usulidan foydalaniladi. Olingan ikkita inbred liniyani o‘zaro chatishtirishda (A x V) liniyalararo duragay vujudga keladi. Birinchi bo‘g‗in liniyalararo duragaylarning foydasi ulardagi geterozis darajasi bilan baholanadi.
Keyingi vaqtlarda makkajo‘xorining liniyalararo (oddiy) duragaylari urug‗i ishlatilmaydigan bo‘ldi, chunki bunday urug‗larga nisbatan qo‘sh (A+V) x (S+D) liniyalararo duragaylarni chatishtirishdan olingan duragaylar xo‘jalikda katta ahamiyaga ega ekan. Duragay urug‗larini ekish hisobiga makkajo‘xorining hosildorligi 25-35% gacha, ba‘zi o‘simliklarda (bodring, pomidorda) 40-50% gacha ortadi.
CHorvachilik tarixida dastlab ingliz fermeri zavodchilari R.Bexvelli va aka- uka Kollinglar qarindosh juftlashdan ustalik bilan foydalandilar. Ular leyster qo‘y zotini va qoramolning shortgorn va gerefort zotlarini yaratishda isbotlangan. Qarindosh bo‘lmagan hayvonlarni o‘zaro juftlashda inbred depressiyaga qarama qarshi xususiyat geterozis kelib chiqadi. Geterozis yoki duragaylik quvvati qadim zamonlardan beri ma‘lum. Masalan, xachir, ot, eshakka nisbatan qariyib 2 baravar uzoq yashaydi va juda kuchli hamda chidamli hayvon hisoblanadi.
Geterozisning bioximik va fiziologik tabiati, moddalar sintezining yuqori darajasi bilan bog‗liq. Geterozis har qanday chatishtirishdan ham kelib chiqavermaydi. Bunda chatishtirilayotgan zot yoki liniyalarning o‘zaro moslashganligi muhim ahamiyatga ega. Geterozis chorvachilikning hamma tormoqlari uchun ham katta ahamiyatga ega. Undan foydalanish chorvachilik tarmoqlarida sanoat chatishtirishning asosi bo‘lib kelmoqda.
Sanoat chatishtirishi parrandachilikda, ayniqsa 70-90 kunligida so‘yiladigan go‘sht yo‘nalishidagi jo‘ja xo‘rozlar (broylerlar) ni etishtirishda keng qo‘llanilmoqda.
Angliyada 50 foizga yaqin, AQSHda - 70, Gollandiyada - 76 va Avstraliyada qariyib 100 foiz parranda go‘shti duragay jo‘jalardan, ya‘ni sanoat chatishtirishi qoramol go‘shti gegerozis yordamida olinadi. Sanoat chatishtirishi qoramol go‘shti etishtirishda ham keng qo‘llanilmoqda.
Turlararo yoki avlodlarora duragaylashdan olingan hayvonlarda ham geterozis xodisasi kuchli bo‘ladi. O‘rta Osiyo respublikalarida zebu bilan qora-ola, shvits bilan krasnostep‘ zot hayvonlari orasida ko‘p miqdorda duragaylar olingan.
Bu duragaylarning sut mahsuloti, sutining yog‗liligi sof zot hayvonlarga nisbatan yuqori bo‘lib, issiq iqlimga va qon parazit kasllliklarga chidamlidir.