Biosfera xakida tushuncha

Biotsenoz Biogeotsenozlar va ekotizmlarning 
tuzulmalari va xususiyatlari 
Bitta umumiy arealda yashaydigan har xil turlarning popu- lyats iyalari ekologik 
jamoani tashkil etadi. Tirik organizmlar boshqa organizmlar va o‘lik tabiatning 
ta’sirida bo‘lishi bilan birga, o‘z navbatida, o‘zlari ham ularga ta’sir ko‘rsatadi. 
Bir-biri bilan va atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan organizmlarning 
populyatsiyalari biogeotsenozlar deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda 
biogeotsenoz — bir-biriga bog‘liq biotik va abiotik tarkibiy qismlardan iborat 
kompleks joylashgan yer yuzasining bir qismidir. 
Biogeotsenozning biotik qismi mikroorganizmlar, o‘simlik va hayvonlardan 
tashkil topadi va biotsenoz deb ataladi. Biotsenoz o‘simliklar (fitotsenoz), 
hayvonlar (zootsenoz) zamburug‘lar va mikroorganizmlardan (mikrobiotsenoz) 
tashkil topadi. Bio geotsenozning abiotik qism (86-rasm) ma’lum iqlim sharoitiga 
ega bo‘lgan quruqlik yoki suv havzasining bir qismidir va ekotop deb ataladi. 
Ekotop atmosfera (klimatotop) va tuproq (edafotop) omillardan tashkil topadi 
(rasm).Biogeotsenoz tushunchasi 1940-yilda akademik V.N.Su- kachyov 
tomonidan taklif qilingan. Biogeotsenozlar: 1) turlar xilma-xilligi; 2) har bir 
turdagi individlar zichligi; 3) biomassa  
rasm. Biogeotsenoz sxemasi. 
(biogeotsenozdagi organik moddaning umumiy miqdori) kabi ko‘rsatkichlar bilan 
ta’riflanadi. 
Biogeotsenozdagi hayot jarayonlarini tashqaridan keladigan energiya 
ta’minlagani uchun uni ochiq, muvozanat holatidagi, o‘z-o‘zini idora qila oladigan 
sistema deyiladi. 
Biogeotsenozning turg‘unligini moddalarning davriy ayla- nishi (o‘lik tabiatdan 
tirik tabiatga, tirik tabiatdan esa o‘lik tabiatga tinmasdan aylanishi) orqali 
ta’minlanadi. Bunda energiya manbayi Quyosh hisoblanadi, uning energiyasi 

---

davriy aylanish jarayonida kimyoviy bog‘lar energiyasiga, keyin esa mexanik va 
issiqlik energiyasiga aylanadi. 
Biogeotsenozda hamma organizmlar oziqlanishiga va energiya qabul qilishiga 
qarab ikki guruhga bo‘linadi: autotroflar va geterotroflar. Autotroflar asosan 
o‘simliklardan tashkil topgan bo‘lib, ular fotosintez tufayli Quyosh energiyasini 
o‘zlashtirib, oddiy anorganik birikmalardan murakkab organik birikmalarni 
sintezlaydi. Geterotroflarga hayvonlar, odamlar, zamburug‘lar, bakteriyalar kiradi 
Ular tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi va o‘z hayot faoliyati jarayonida 
oddiy birikmalarga parchalaydi. Bu moddalar o‘z navbatida tabiatga qaytariladi va 
autotroflar tomonidan yana moddalar davriy aylanishiga jalb qilinadi. 
Biotsenoz quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) produtsentlar 
(hosil qiluvchilar); 2) konsumentlar (iste’mol qi luvc hilar); 3) redutsentlar yoki 
destruktorlar (parchalovchilar).