Biosfera xakida tushuncha

Produtsentlar autotrof organizmlar bo‘lib, quruqlikdagi va suvdagi yashil 
o‘simliklar hisoblanadi. Sintezlangan organik moddaning bir qismi konsumentlar 
— geterotroflar, o‘txo‘r hayvonlar tomonidan iste’mol qilinadi. Ular esa o‘z 
navbatida go‘shtxo‘r hayvonlar va odamlar uchun oziq hisoblanadi. 
Redutsentlar ham geterotroflar hisoblanadi. Ular asosan mikroorganizmlardan 
tashkil topib, hayvon va o‘simliklarning o‘lik tanasini parchalab, organik 
moddalarni oddiy anorganik moddalarga parchalaydi. Organik moddalarning ko‘p 
qismi darhol parchalanmay, yog‘och, tuproqning organik qismi, suvdagi 
cho‘kmalar sifatida saqlanadi. Bu organik moddalar ko‘p ming yillar davomida 
saqlanib, qazilma yoqilg‘iga (torf, ko‘mir va neft) aylanadi. Har yili Yerda 
fotosintezlovchi organizmlar 100 mlrd t ga yaqin organik moddalarni sintezlaydi. 
Geologik davr (1 mlrd yil) davomida organik moddalar parchalanishiga ko‘ra 
ko‘proq sintezlanishi natijasida atmosferada CO2 ning miqdori kamayib, O2 
miqdorining ortishiga olib keldi. XX asrning ikkinchi yarmidan sanoat va qishloq 
xo‘jaligining tobora rivojlanishi atmosferada CO2 miqdorining tobora ortib 
borishiga sabab bo‘lmoqda. Bu hodisa sayyora iqlimining o‘zgarishiga olib kelishi 
mumkin. 

---

Oziq orqali bog‘lanish (oziq zanjiri). Avvalgisi keyingisi uchun oziq 
hisoblangan, o‘zaro bog‘langan bir nechta turlar yoki organizmlar oziq zanjiri deb 
ataladi (87-rasm). Oziq zanjiri — o‘simliklar energiyasini bir turning ikkinchisini 
yeyishi orqali bir necha organizmlar qatoridan o‘tkazishdir. Shunday qilib, oziq 
zanjiri turlar orasidagi trofik bog‘lanishlardir (yunoncha trofe — oziqlanish). 
Ekologik sistemada har xil oziq darajalari trofik darajalar deb ataladi. Oziq 
zanjirining birinchi zvenosi autotrof o‘simliklar (produtsentlar) hisoblanadi. 
Fotosintez jarayonida ular quyosh energiyasini kimyoviy bog‘lar energiyasiga 
aylantiradi. Produtsentlarga xemosintezlovchi 
87-rasm. Oziq zanjirlari. 
organizmlarni ham kiritish mumkin. Ikkinchi zvenoni o‘txo‘r (birlamchi iste’mol 
qiluvchilar) va go‘shtxo‘r (ikkilamchi iste’mol qiluvchilar) hayvonlar yoki 
konsumentlar tashkil etadi. Oziq zanjirlarining uchinchi zvenosini organik 
moddalarni mi- ne ral moddalargacha parchalovchi mikroorganizmlar (redu- 
tsentlar) hosil etadi. Ikkinchi va uchinchi zveno geterotrof organizmlar hisoblanadi. 
Tabiatda oziq zanjiri odatda uch-to‘rt darajadan tashkil topadi. Bir darajadan 
ikkinchi darajaga o‘tishda energiyaning va moddaning miqdori taxminan o‘n 
martaga yaqin kamaya boradi, chunki qabul qilingan energiyaning 90 foizga yaqini 
organizmlarning hayot faoliyatini ta’minlashga sarflanadi. Qolgan 10 foizigina 
organizmlar tanas ining tuzilishi uchun sarf bo‘ladi.