Bioxilma- xillik tushunchasi va uni atrof-muhit muxofazasidagi o’rni

2.3. Qoqio’tdoshlar oilasi vakillarining ahamiyatli jihatlari haqidagi fikrlar.
Murakkabguldoshlar oilasi vakillari boshqa oila vakillaridan turlarga boyligi, dorivor o‘simliklarining ko‘pligi va inson faoliyati jarayonida keng qo‘llanilishi bilan ajralib turadi. Shu oila vakillaridan biri tirnoqgul gulllarida karotin va unga yaqi turadigan boshqa moddalar, efir moylari, azotli shilimshiq, moddalar, kartonlar, organik kislotalar bor. Tirnoqgulning yer ustki qismida kalenden degan achchiq modda, oshlovchi moddalar, triterpendiollar va saponinlartopilgan. Urug’larida yog’li moy va bir oz miqdorda alkaloidlar bor. tirnoqgulning juda yaxshi shifobaxsh xossalari borligi, ko’pgina dorilarga davo bo’lib, ko’ngilga orom berishi qadimdan ham ma’lum bo’lgan. tabiblar undan siydik haydaydigan, balg’am ko’chiradigan va odamni terlatadigan dori sifatida foydalanishgan. badanning dog’ tushgan joylari, gush kasalligi, mastit (sut bezi yallig’lanishi) ga davo qilishda shu o’simlikdan foydalanishgan. Bundan tashqari, tirnoqgulni gepatit, xolesistit, yara kasalliklari, gepertoniya, siydik-tosh kasalligi, davosiga ham ishlatilgan. Tomoq og’rig’i, tish atrofidagi to’qimalar kasalliklarida buyuriladi. Ibn Sino ham tirnoqgul ”kal” kasalligi, bealngiga davo qilish uchun ishlatgan, ilon-chayon chaqqan odamlarga buyuriladi. Farangistonda bu o’simlik gullaridan yara-jarohatlarini bitiradigan, odamni terlatadigan vosita tariqasida keng foydalaniladi. Hind tabobatida uni odamni quvvatga kirgazib, tetiklantiradigan dori sifatida buyuriladi. tirnoqgul preparatlarining markazi nerv sistemasini tinchlantirib, qon bosimini pasaytirishi, yurak ishini maromini o’rniga keltirish, kasallik tug’diruvchi ko’pgina bakteriyalarga halokatli ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. Bu preparatlardan jigar, taloq, buyrak, me’da, o’t yo’llari kasalliklari, gepertoniya, ateroskleroz, ba’zi yurak kasalliklari, klimaksga davo qilishda foydalaniladi .
Qora andiz ham juda ahamiyatga ega o‘simlik bo‘lib, uning ildizpoyasi tarkibida 3% gacha efir moyi, 44% gacha inulin, saponin va boshqa moddalar bor. Ildizpoyasining kaynatmasi balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Sariq andiz ham tabobatda siydik haydovchi dori o‘rnida qo‘llaniladi. Sariq andiz ildizpoyasidan esa levulyoza (fruktoza) olinadi. Andizning ba’zi turlari xushmanzarali. Andiz turlarining preparati balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida hamda me’da va ichak larining preparati balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida hamda me’da va ichak kasalliklarida ishlatiladi. Efir moyi antiseptik, gijja haydash xususiyatiga va yallig‘la­nishga qarshi ta’sirga ega. Uning gijja haydash xususiyati tarkibida santoninga o‘xshash ta’sir etuvchi moddalar - alanto­laktonlar borligiga bog‘liq. Qora andiz ildizpoya va ildizidan allanton dorivor preparati olingan. Allanton mahsulotning seskviterpenlarining yig‘indisi bo‘lib, yallig‘lanishga qarshi, qon tomirlarini mustahkamlovchi va antiseptik ta’sirga ega hamda me’da yara kasalligida yaraning bitishini tezlatadi. Dorivor preparati. Qaynatma, allanton (tabletka holida). Ildiz va ildizpoyasi yo‘talga qarshi hamda balg‘am ko‘chirish uchun ishlatiladigan yig‘malar -choylar tarkibiga kiradi. ishlatiladi.
Bo‘yimadoron tarkibida karotin, K va S vitamin, achchiq moddalar bor. Ekstrakti va damlamasi meʼdaichak yarasi kasalliklarini davolash, ishtaha ochish hamda qon toʻxtatish uchun ishlatiladi. Bo’yimadaron qadimdan tabobatda ishlatib kelingan o’simlikdir. Ibn Sino uning qaynatmasidan turli kasalliklarni davolashda foydalangan. Xalq tabobatida o’simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama ishtahani ochish, ovqat hazm qilishni yaxshilash va boshqa kasalliklarda ishlatiladi. Tibbiyot amaliyotida o’simlikning damlamasi va suyuq ekstrakti me’da, 12 barmoq ichak yara kasalligida, oshqozon sekresiyasi kamayishi bilan boradigan gastritlarda, yaralik kolitlarda (yo’g’on ichakning yaralik yallig’lanishi), yel yig’ilib qolishida tavsiya etiladi. Chunki ularning tarkibidagi turli moddalar (flavonoidlar, efir moylari, achchiq moddalar va boshqalar) oshqozon ichak sekresiyasini oshiradi, uning harakatini jonlantiradi. Umuman olganda, o’simlikning galen preparatlari turlicha farmakologik ta’sir ko’rsatadi va shu sababdan yallig’lanishga qarshi, bakteriyalarga qarshi, yaralar bitishini tezlashtiradigan va boshqa xususiyatlarga ega. O’simlik o’tidan damlama tayyorlash uchun undan 15 g olinadi va 200 ml qaynab turgan suvga solib, 15 daqiqa damlanadi. Sovitilgandan so’ng suziladi va ovqatdan 30 daqiqa oldin yarim yoki chorak stakandan ichiladi.
Shuvoq juda ko‘p turi tarqalgan o‘simliklardan biri hisoblanadi. Har bir turda turli maqsadlarda foydalaniladi. 1 Shuvoq- bu turning yashash joyi - Evropa, Afrika qit'asining shimoliy qismi, Rossiyaning Uzoq Sharqi, Osiyo mamlakatlari, Shimoliy Amerika; shuvoqning ko'p turlari dorivor ahamiyatga ega bo'lgani kabi, u ham ishlatiladi pishirishda; 2 Avstriyalik shuvoq- Evropa florasining vakili; efir moyi ham qo'llaniladigan dorivor o'simlik parfyumeriya sanoatida; 3 Dorivor shuvoq (limon)- Kichik Osiyo va O'rta er dengizida tug'ilgan tur; Oltoy tog'larida, Kavkazda, Sibirda o'sadi. Dekorativ qiymatga ega, nozik va ancha xushbo'y hidi ishlatiladi gomeopatiyada; 4 Shuvoq- o'simlik Evropada, AQShda, Rossiyada, Afrikaning shimolida o'stiriladi. Tur o'z roli bilan mashhur absinte ishlab chiqarishda; 5 Shuvoq tarragon (tarragon)- Evropada, Osiyoda, Amerikada yovvoyi holda o'sadi. Estragon ishlatish uchun o'stiriladi pishirishda. 6 Shuvoq yillik- Evropaning janubida, O'rta Osiyoda topilgan. Asosiy tarkibiy qism bo'lgan artemisinin moddasini ishlab chiqaradi bezgakka qarshi dorilarda. 7 Dala shuvoq- Rossiyada, Sibirning g'arbiy qismida, Markaziy Osiyo mamlakatlarida o'sadi. 8 Dengiz bo'yidagi shuvoq- Qora va Azov dengizlari qirg'oqlarida o'sadi; ko'p turdagi shuvoq kabi, bor dorivor foydalanish; 9 Sitrin shuvoq- Markaziy Osiyoga xos. O'simlik ishlatilgan bo'lsa -da dorivor xom ashyo tayyorlash uchun, shuni esda tutish kerakki, u juda zaharli, u zaharli moddalarga tegishli; 10 Qrim shuvoq- qirg'oqlardan unchalik uzoq bo'lmagan Qrim yarim orolining tekisligida o'sadi. Aniq kuchli hidli dorivor o'simlik.. Ildizdan ekstrakt tayyorlanadi. shuvoq va barglar damlamalar, naparalar bilan tayyorlanadi. Yangi tug'ralgan o't losonlar, kompresslar tarkibida ishlatiladi, shuvoq sharbati ishtahani oshiruvchi moddalar bilan shug'ullanadi. Shuvoq asosida damlamasi yaratiladi. Spirtli ichimliklar ekstrakti va shuvoqning efir moyi tibbiyotda ham keng qo'llaniladi. Shuvoq turli choy va dorivor preparatlarning bir qismidir. Gomeopatiyada shuvoq o'tlari va ildizlari epilepsiya va ginekologik kasalliklar uchun ishlatiladi. Bronxial astma uchun quruq o'tli shuvoqdan chekuvchi sigaralar buyuriladi.Shuvoq o'tida prochamazulen achchiqligi (absintin, anabsintin, artabsin), tarkibida tujol, tujone va boshqa terpenlar, qatronli moddalar va oz miqdordagi taninlar, molik va süksin kislotalari bo'lgan uchuvchi absintol yog'i bor. Achchiq shuvoq ham ovqat hazm qilishni yaxshilaydi, engil laksatif ta'sir ko'rsatadi va o't yo'llarining harakatchanligini oshiradi. Shuvoq o'tida, sanab o'tilgan va ildiz qismiga xos bo'lgan achchiqlanish va moddalar bilan bir qatorda, cymene, camphene, zaharli thujone va dehidromartikariya efirlari ham uchraydi. Bu turdagi shuvoq inson organizmiga umumiy mustahkamlovchi ta'sir ko'rsatadi. U og'riqni kamaytirish va mehnat jarayonini tezlashtirish amaliyotida qo'llaniladi.
Moychechak(matrigaria) ham dorivor va foydali o‘simliklar qatoriga kiradi. Uning gullari tarkibida 0,8% gacha efir moyi, proxamazulen, shilliq moddalar, flavonoidlar, kumarinlar, karotin, vitamin S va boshqa birikmalar bor. Gullarning asosiy ta’sir qiluvchi birikmalari efir moyi va uning tarkibiy qismi — xamazulen hamda shilliq moddalar hisoblanadi. Qo’llanilishi. Dorivor moychechak gulidan tayyorlangan damlama spazmolitik, antiseptik, yallig’lanishga qarshi va qisman og’riqni qoldirish xossalariga ega. Uning bunday ta’siri tarkibidagi kimyoviy birikmalarga (efir moylari, azulen, flavonoidlar va boshqalar) bog’liq. Ular silliq mushaklarni bo’shashtiradi, jigar o’tining chiqishini oshiradi, yallig’lanishlarni kamaytiradi va yaralar bitishini tezlashtiradi.Shu sababdan, o’simlik preparatlari og’iz bo’shlig’i yallig’lanishida (stomatit, gingivit va boshqalar), anginada, o’tkir va surunkali gastritlarda, oshqozon va 12 barmoq ichak yara kasalligida, enterokolit va kolitlarda keng qo’llanadi.
III BOB. X U L O S A
Shunday qilib qoqio‘tdoshlar( murakkabguldoshlar) oilasi vakillari deyarli yer yuzining barcha qit‘alarida va turli tuman ekologik sharoitlarda o‘sadigan 920 turkumga mansub 19000turni o‘z ichiga oladi. Asosan ko‘p turlari 1 yillik va ko‘p yillik o‘tlar bo‘lib ularning juda kam qismini yarim butalar tashkil etadi. Faqat tropik mintaqalarda daraxt shakldagilarini uchratish mumkin.
Barglari oddiy, yonbargsiz, ildiz bo‘g‘zida to‘planib yoki poyada asosan ketma-ket, ba‘zan qarama qarshi yoki halqa hosil qilib joylashadi. Barg yaprog‘i butun, ba‘zan toq patsimon bo‘lingan, shakllari har xil. Gullari to‘pgulda joylashgan. Asosan savatcha gullari qo‘shilib o‘z navbatida shingil, rovak, qalqon va boshqa murakkab to‘pgullarni hosil qiladi. Bu oila vakillari gul tuzilishiga ko‘ra 2 oilachaga ajratiladi: Suttikandoshchalarvamoychechakdoshlar. Suttikandoshchalar vakillari asosan tilsimon gultojbarglardan iborat qoqio‘t, karrak, sachratqi, maxsar, kakra, qarg‘atirnoq, takasoqollarni o‘z ichiga oladi.
Moychechakdoshlar oilachasi esa aksariyati naychasimon, voronkasimon va soxta tilsimon shuvoq, tirnoqgul, kungaboqar, bo‘znoch, andiz, bo‘yimodoron kabilardan iborat. Bu oila vakillarining deyarli ko‘pchiligi xalq xo‘jaligi va tabobatda keng foydalaniladigan o‘simliklar hisoblanadi.
Avvalo, yer yuzidagi o’simliklar insonning uchta asosiy ehtiyojini oziq-ovqatga, kiyim-kechak, turar joyga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi. Ovqat bo‘ladigan o‘simliklardan dunyoning hamma joyida ekiladigan g‘alla o‘simliklari inson uchun ayniqsa muhimdir. Insonning ovqatida tutgan ahamiyati jihatidan birinchi o‘ringa bug‘doyni va undan keyin sholini qo‘yish kerak. Moyli o‘simliklardan inson keng foydalanadi. O‘simliklarning vegetativ organlarida yog‘ odatda kam bo‘lsa, ko‘pchilik turlarning urug‘ida, ba‘zi turlar (masalan, zaytun daraxti)ning mevasi etida ko‘p bo‘ladi. Bularning ba‘zi birlaridan qisman texnikada ishlatiladigan, qisman esa oziq-ovqat uchun ishlatiladigan moy olinadi. Shuning uchun ham ular moyli o‘simliklar deb ataladi.