Биринчи боб. Концепт терминининг когнитив тилшуносликда ва лингвомаданятшуносликдаги ўрни ва аҳамяти

1.3. Концептуализация ва категоризация қилиш жараёнларинивоқелантирувчи вербал ҳамда новербал воситаларнинг лингвокогнитив таҳлили
Маълум воқеликни концептуализация ва категоризация қилиш жараёнларини ўрганиш муаммолари когнитив тилшуносликнинг ўта долзарб ва кечиктириб бўлмас масалаларидан бўлиб келаётганини ҳисобга олган ҳолда, олимлар томонидан билимларни таснифлашнинг асосий шакли ва воқеликни концептуализация қилишнинг асосий воситаси сифатида тан олинган концепцияни тавсифлаш, когнитив тилшуносликда ўрганиш воситасига айланган категория, фрейм, гештальт ва слот каби атамалар устида кенгроқ илмий изланишлар олиб бориш дунё замонавий тилшунос олимларининг олдида турган энг долзарб вазифа бўлиб қолмоқда. Шу ўринда лингвокогнитив концепт табиати ҳамда унинг ўзига хос хусусиятлари юзасидан изланишлар олиб борган хорижий ва маҳаллий олимларни келтириш ўринлидир: В. вон Гумболдт, Э. Сепир, Б. Уорф, Дж. Лакофф, М. Минский, Р. И. Павиленис, C. Филлмор, A. A. Потебни , С. A. Aсколдова, Д. С. Лихачева, Н. Д. Aрутюнова, Ю. С. Степанова, Е. С. Кубрякова, A. П. Бабушкина, З. Д. Попова, И. A. Стернин, В В. Колесов, Ш.Сафаров, Д.У.Ашурова, А.Э.Маматов, М. Расулова, Ғ.М.Ҳошимов, Ж. Якубов ва бошқалар.
Категориялаштириш – бу одамнинг ҳар куни дуч келадиган барча хилма-хил маълумотларни тартиблаш, турларга ажратиш билан боғлиқ фундаментал билимлар жараёни ҳисобланади. Объектларнинг синфларга тақсимланиши лингвистик хусусиятга эга бўлиб, шунинг учун тил билиш ва алоқа воситаси сифатида категория жараёнини ўрганиш учун материал сифатида хизмат қилиши мумкин. Қуйида когнитив тилшуносликда категоризация ҳамда фрейм тушунчалари атрофлича ёритилиб, олимларнинг қарашлари орқали таърифлар бериб ўтилади ва кетма-кет кўриб чиқиладиган муаммолар доираси аниқланади: биринчидан, категория нима ва унинг аспектлари нималардан иборат; иккинчидан, категориялар когнитив циклда қайси ўринни эгаллайди; учинчидан, қандай қилиб тил бирликларини таҳлил қилиш орқали категорияларни ўрганиш ва қайси категориялар фактор атрибутини билиш соҳасида аниқланиши мумкин.
Айтиш жоизки, тиллар ва ақлий тузилмаларнинг ўзаро таъсири когнитив тилшуносликда марказий муаммодир. Нутқни, фикрлаш жараёнларини моделлаштириш билан бир қаторда, турли хил билимларни ўрганиш, муҳим когнитив стратегияларни ўрганиш, категория назарияларини ишлаб чиқиш ушбу фаннинг долзарблигини янада оширади.
Дарҳақиқат, ҳаётий тажрибанинг муҳим қисми бизга тил орқали етказилади; турли даражадаги тил бирликлари орқали, киши ўзи томонидан ишлов берилган маълумотни кодлайди, шу билан бирга дунёга ёхуд ташқи оламга бўлган қарашини акс эттиради. Бундан ташқари, категоризация лингвистик хусусиятга эга: когнитив объектларни турларга ва синфларга тақсимлаш тилнинг боғланишини яратиш ва объектни унинг номининг семантик таркибига қараб маълум бир тоифага тайинлашнинг аҳамиятини таққослаш билан бирга келади.
Масалан, М.И. Расулованинг монографияси умумий лингвистик категоризациянинг лексик сатҳига бағишланган бўлиб, ушбу масала асосида тил системасининг қатор муаммолари, жумладан, семантик майдон ва лексик типология назарияси таҳлил қилинган. Монографияда илк бор лингвистик типологияни мустақил фан доирасида шаклланиш масаласи кўриб чиқилган. Мазкур ишда биринчи марта инглиз ва ўзбек тилларида анимативлик категориясининг методик таҳлили ишлаб чиқилган. Ушбу категорияни ифодаловчи лисоний бирликларнинг лексик категоризацияси, фразеологик ва синтактик бирликларнинг ўзаро муносабатлари, шунингдек турли хил сўзларнинг лексикограмматик фарқлари очиб берилган⁸⁶.
В.Маслованинг фикрига кўра, “категория” атамаси фалсафа фанида жуда кенг қўлланилиб, бунда у инсон ақлий фикрлашининг когнитив шаклларидан бири ҳисобланади. Унинг таъкидлашича, фалсафада категория энг муҳим ҳисобланувчи нарсалар; обьектив дунё ҳодисалари (вақт, замон, макон, ҳаракат, сифат ва миқдор каби синфлар) ҳамда предметлараро алоқани акс эттирувчи умумий тушунчадир⁸⁷.
Кўриниб турибдики, категория тушунчаси замонавий тилшуносликда марказий ўринлардан бирини эгаллайди, шу боис қуйида категория термини замонавий лингвистик назариядаги ўта долзарб янгилик сифатида семантик ёхуд когнитив ёндашувга мувофиқ изоҳланади:“Тилшуносликда категория ҳар қандай умумий хусусият асосида ажратилган ҳар қандай тил оиласи элементидир; бир ҳил тил бирликлари тўпламини ўзаро кесишмайдиган, алоҳида синфларга маълум миқдор асосида ажратадиган баъзи бир белгилар (параметр) мажмуидир”⁸⁸.
Кузатишларимиз шуни кўрсатадики, категорияни ҳар хил тил назариялари доирасида турли нуқтаи назардан тавсифлаш мумкин, масалан, категорияларнинг денотатив-йўналтирувчи назарияси, категорияларнинг функционал-семантик назарияси, C. Филлморнинг фрейм семантикаси ва когнитив (семантик-когнитив) категория назариялари шулар жумласидандир⁸⁹.
Когнитив тилшуносликнинг асосчиларидан бири Дж. Лакофф томонидан илгари сурилган принципиал баёнга кўра, тил умумий когнитив аппаратдан фойдаланади. Шунинг учун тил категориялари концептуал тизимдаги бошқа тоифалар билан бир хил бўлиши керак, хусусан, улар прототипик эффектларни ва асосий даражадаги таъсирларни ҳам намойиш этишлари керак⁹⁰.
Ж. Лакоффдан анча олдин, Америка когнитив психологи Ж. Брунер, маданият орқали илм-фаннинг ривожланишига таъсир қиладиган тилга нисбатан категория, маданият ва қадриятлар муаммоларини кўриб чиққан ва ўзининг илмий рисолаларида ёзиб қолдирган⁹¹.
Бундан ташқари, Сепир - Уорфнинг лингвистик нисбийлик тушунчасига тўхталиб, у тилни “дунё манзарасининг маълум бир қарашини акс эттирувчи ва уни жипслаштириб турадиган ўзаро боғлиқ тоифалар тизими” сифатида кўриб чиқиш мумкинлигини таъкидлайди⁹².
Маданиятнинг когнитив фаолиятга таъсири – идрок, концептуал жараёнлар, маданият ва тилнинг ўзаро узвий боғлиқлиги ҳам таниқли америкалик олимлар М. Коул ва С. Скрибнер томонидан ўрганилган. Шундай қилиб, улар категоризация қилиш ва таснифлаш операциялари турмуш тарзи таъсирида ўзгаришини кўрсатиб берди, таксономик синф таснифлаш учун асос сифатида катта рол ўйнайди, одамлар ўз турмуш тарзини ўзгартирганда, ўрганиш маълум таснифлаш қоидалари мавжудлигини англашга ва уларни ўзлаштиришга имкон беради⁹³.
Ушбу соҳадаги етакчи рус тадқиқотчиларидан бири Э.С. Кубрякованинг сўзларига кўра "дунёни концептуаллаштириш ҳамда категоризациялаштириш масалалари когнитив фаннинг асосий муаммоларидир". Бугунги кунда улар когнитив тилшунослик, хусусан, категория назарияси фани сифатида тан олинган когнитив семантика учун асос ҳисобланади⁹⁴.
Шубҳасиз, кузатишларимизда аниқланган мавжуд муаммолардан бири реал дунёда мавжуд бўлган тафовутлар ва тил воситасида ўрнатилган фарқлар нисбати. Чексиз хилма-хиллик воқеликнинг чекланган миқдордаги лисоний шакллар билан қандай қамраб олиниши когнитив тилшуносликда, хусусан прототипик семантикада марказий масалалардан бирига айланди десак муболаға бўлмайди. Ушбу муаммога жавоб излашда икки тахминга асосланиш мумкин:1) категорияларнинг асоси маълум бир тилнинг хусусиятлари эмас, балки маълум билим моделидир; 2) тоифалар прототипик тузилишга эга – ядро ва периферияни ўз ичига олган маълум бир ички тузилма. Бундай ядро мавжудлиги категорияларни нафақат хусусиятларнинг тўлиқ мос келиши, балки уларнинг ўхшашлиги ёки ўхшашлик даражаси бўйича бири ёхуд бошқаси билан шакллантиришга имкон беради. Категория аъзолари ўртасида ҳеч қандай тенглик йўқ, лекин бир-бири билан ўзаро асосли алоқа мавжуд бўлиб, ядро нуқтасидан периферик инферация йўлига ўтиш мумкин⁹⁵.
Категория энг яхши мисол (прототип) ва атрибутларнинг маълум бир иерархиясини ўрнатган ҳолда пайдо бўлади, шаклланади ва ривожланади. Вазият битта прототипдан категория бир неча йўналишда кетганда, маълум ноаниқлик ва кўп функционалликка олиб келиши ҳам мумкин. Ушбу ҳолатларнинг барчасида “оилавий ўхшашлик” типидаги оддий онгга яқин бўлган муносабатлар” ғояси Л. Виттгенштейнга тегишли бўлиб, тилшунослар томонидан таснифлаш жараёнини ўрганишда қўлланилиб келмоқда⁹⁶.
Айтиш мумкинки, когнитив тилшуносликда категоризация жараёнини тавсифлашда марказий тушунчалар прототип ва асосий даражадаги объект тушунчаларидир. Кўриб турганингиздек, табиий категория тенг бўлмаган ҳолатдаги аъзоларни бирлаштириши мумкин, яъни улар тўлиқ такрорланмайдиган хусусиятларга эга. Ушбу аъзолардан бири, прототип, ўз синфининг энг яхши намунаси бўлган имтиёзли позицияга эга ва шу тариқа у ёки бошқа тоифага бирлашишнинг моҳияти ғоясига тўлиқ мос келади. Ушбу прототип атрофида тоифанинг қолган аъзолари гуруҳланади⁹⁷.
Кейинчалик “прототиплар назарияси ва асосий даражадаги категориялар” ёки шунчаки “прототиплар назариялари” деб ном олган назарияни биринчи бўлиб Э.Рош яратган⁹⁸.
Ўз назариясини яратишда у классик назарияни ҳар томонлама танқидий таҳлилга тортди, чунки классик назарияга кўра категорияни белгилайдиган хусусиятлар унинг барча аъзолари томонидан тақсимланади ва шу сабабли ушбу тоифада тенг мавқега эга. Рошнинг прототипик таъсир назариясини ўрганиш категория қисмлари ва асимметрик тузилмалар ўртасидаги асимметрияни кўрсатди. Классик назария буни кўзда тутмаганлиги сабабли, уни тўлдириш ёки Э. Рош яратган бошқа бир назарияни таклиф қилиш керак бўлиб қолди⁹⁹.
ХХ асрнинг 70-йиллари ўрталарида эса Э.Рош прототиплар категорияси тушунчасини таклиф қилди. У когнитив мос ёзувлар нуқталари (cognitive reference points) ва махсус категория мақомига эга бўлган категория ёки субкатегория аъзоларининг прототипларини (prototypes) - "тоифанинг энг яхши намунаси" дея номлади. Прототип ушбу тоифага тегишли аъзо бўлиб, у мазкур тоифага хос бўлган барча жиҳат ва хусусиятларни тўлиқ ўзида мужассамлаштиради ва тоифанинг бошқа барча аъзолари прототипга ўхшашлигига қараб периферияда, ядродан яқинроқ ёки ундан узоқроқда жойлашади¹⁰⁰.
Масалан, руслар учун одатий қуш, яъни “чумчуқ” қуш категориясининг прототипи, “пингвин” ва “туяқуш” эса периферияда жойлашган, чунки улар ушбу тоифанинг нотипик вакиллари ҳисобланади, яъни улар барча мумкин бўлган хислат ва хусусиятларга эга эмаслар. Марказ – тоифанинг типик (бир турга мансуб) вакилларидан ташкил топади, ва марказдан қанчалик узоқ бўлса, шунчалик типик эмас. Шунга кўра, Э.Рош дастлаб категориялар объектив дунё ҳақиқатларини акс эттирадиган ички тузилишга эга деган таклифни киритди¹⁰¹.
Э.Рошнинг ютуқлари икки жиҳатга эга: у классик назарияларга умумий эътирозларни билдирди ва ўз ҳамкасблари билан биргаликда прототип эффектлари ва базавий даражадаги эффектлар мавжудлигини исботловчи доимий тажрибалар орқали фикр юритди. Ушбу тажрибалар классик назариянинг камчиликларини намойиш этади, чунки классик назария қабул қилинаётган натижаларни етарлича тушунтира олмайди. Бироқ, прототип эффектларининг ўзлари ҳам ақлий вакилликнинг бирон бир муқобил назариясини таъминламайди¹⁰².
Р.М.Фрумкинанинг фикрига кўра, бир хил тоифадаги "ўзаро тенг бўлмаган" аъзолар ғояси самарали эмас. Бироқ у Э. Рошнинг ёндашувини танқид қилади, чунки барча обьектларни категория, прототип ва периферия типик ва нотипик вакиллари доирасида тасвирлаб бўлмайди. Мисол учун, Э. Рошнинг сўзларига кўра, қуйидаги баёнот бузилган кўринади: шамоллаш ҳам касалликдир (аммо бу типик эмаслиги туфайли периферияда бўлади¹⁰³.
Эътиборли жиҳати шундаки, Э.Рош ўзининг кейинги асарларида прототип эффектлари категориялар тузилишини тўғридан-тўғри кўпайтиради ва тоифалар (категориялар) прототиплар шаклига эга деган дастлабки фаразни рад этди¹⁰⁴.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Ж. Лакофф фикрлаш (reasoning) жараёнларида тоифанинг тузилиши муҳим рол ўйнайди, деб тўғри айтади¹⁰⁵. Кўпгина ҳолларда прототиплар ҳар хил турдаги когнитив мос ёзувлар нуқталари вазифасини бажаради ва натижаларга асос бўлади¹⁰⁶. Бироқ, прототип эффектлари иккинчи даражали эканлигини тан олиш керак. Улар турли хил омилларнинг ўзаро таъсири натижасида шаклланади. Масалан,баланд бўйли одам (a tall man)га ўхшаш градация категориясини олсак, унинг мазмуни ноаниқлашган ва аниқ чегаралари бўлмаган тақдирда, прототип эффектлари аъзолик градацияси натижасида юзага келиши мумкин, қушлар (birds) тоифаси эса бошқалардан ажралиб туриши мумкин: бунда категориялар, прототип эффектлари категория ички тузилишининг бошқа хусусиятлари томонидан яратилади¹⁰⁷.
Ушбу гипотезанинг энг қизиқарли тасдиқларидан бири машҳур олим Л. Барс-Лоуининг асарларида мавжуд. Л.Барса-Лоу унинг ўзи “ҳоc категориялар” деб атаган умумий ва узоқ муддатли тушунчаларга тегишли бўлмаган, аммо баъзи бир аниқ мақсадларга эришиш учун шаклланган "бахтсиз ҳодисалар" тоифаларини тадқиқ қилди. Бундай тоифалар ўрганиш объектининг когнитив моделлари асосида қурилади. Ёнғин содир бўлган тақдирда уйдан олиб чиқилиши керак бўлган предметлар ушбу тоифаларга мисол бўлиши мумкин; туғилган кун совғалари; Якшанба куни меҳмонларниқабул қилиш учун қилиниши керак бўлган буюмлар ва бошқалар¹⁰⁸.
Барcа-Лоунинг таъкидлашича, бундай тоифалар прототипли тузилмалиги билан ажралиб туради; доимий бўлмаган тузилма ҳисобланади, чунки бу категория ноанъанавий ва фақат муайян муаммоли вазиятларда юзага келади. Барса-Лоунинг таъкидлашича, бундай ҳолларда категория моҳияти биринчи навбатда мақсадлар билан белгиланади ва мақсадларнинг тузилиши когнитив моделнинг функциясидир. Ушбу ёндашув, шунингдек, Мурфи ва Мединлар (1984) томонидан ҳам қўллаб-қувватланди¹⁰⁹.
Э.Рош ва унинг ҳамкасблари, ўзлари "сигнал аҳамияти" (cue validity) деб атаган сифатни акс эттиришга ҳаракат қилишди. Сигнал аҳамияти - бу объектнинг ушбу тоифага тегишли бўлишининг шартли эҳтимоллигидир (агар унинг аъзоси (ёки "сигнал") бўлса). Энг яхши сигналлар (ишоралар) бу 100% белгиланган даражадаги сигналлар ҳисобланади. Э. Рош таъбири билан айтганда, сигналнинг категорик аҳамияти бу категория билан боғлиқ бўлган атрибутлар учун барча индивидуал сигнал қийматларининг йиғиндисидир¹¹⁰.
Шунга қарамай, П.Ф.Мерфи шуни исботладики, агар сигналнинг тоифавий аҳамияти объектив мавжуд бўлган белгилар учун аниқланса, унинг ёрдами билан асосий тоифаларни ажратиб бўлмайди. Юқори даражадаги категория сигналларининг индивидуал аҳамияти ҳар доим асосий категория сигналлари аҳамиятидан каттароқ ёки тенг бўлади, бу инсон билимларини тузишда энг кенг тарқалган бўлиб аниқ ажратилишига йўл қўймайди. Бу сигнал аҳамияти назариясининг тўлақонли эмаслигини кўрсатади. Сигналнинг категорик аҳамияти бошланғич даражада таснифлаш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бироқ, у асосий даражадаги тоифаларни фарқлай олмайди; сигналнинг категорик аҳамиятини аниқлашда шундай алоқани амалга ошириш учун улар аллақачон ажратиб алоҳидаланиши даркор¹¹¹.
Кузатишларимиз асосида хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, Дж. Лакоффнинг фикрига кўра, лингвистик тоифалар, шунингдек концептуал категориялар прототипик эффектларни намойиш этади. Улар фонологиядан морфологияга ва синтаксисдан луғатга қадар тилнинг барча даражаларида мавжуд. Ушбу таъсирларнинг мавжудлиги Лакофф томонидан тил категориялари бошқа концептуал категориялар билан бир хил хусусиятга эга эканлигининг исботи сифатида кўриб чиқилади. Шунинг учун ҳам тил категорияларнинг умумий когнитив механизмларидан фойдаланади¹¹².
Энди эса фрейм терминига дунё тилшунос олимлари томонидан берилган таърифлари; қўлланилиши ва унинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида сўз юритсак мақсадга мувофиқ бўлади деб ўйлаймиз. “Фрейм” атамаси ХХ асрнинг 70-йилларида тилшуносликда кенг қўлланила бошланди ва шу вақтдан буён олимлар томонидан ўрганилиб келинмоқда.
Ушбу термин нафақат когнитив тилшуносликда, балки бир қарашда сунъий интеллект, билим муҳандислиги, ижтимоий фанлар, нашриёт тизимлари, телекоммуникациялар, компьютер тармоқлари, дастурлаш, видео графика каби соҳаларда ҳам фаол қўлланилади. “Фрейм” термини илмий фаолиятнинг турли соҳаларида қўлланилишига қарамай, унинг мазмуни контекстга қараб деярли ўзгармайди. Умуман олганда, бу термин баъзи маълумотларга эга бўлган когнитив структура, рамка ёки ментал образни англатади¹¹³.
Дастлаб, “фрейм” термини (инглизча “Frame” – “рамка” сўзидан олинган) Марвин Минский томонидан ХХ асрнинг 70-йилларида фазовий саҳналарни идрок қилиш учун билим тузилишига мурожаат қилиш мақсадида киритилган. Биринчи марта "фрейм" сўзини замонавий маънода "Frames for representing knowledge" китобида қўллаган, унда у фрейм тушунчасини қуйидагича таърифлайди: "Янги вазиятни ўрганишга ёки аллақачон таниш бўлган нарсаларга янгича қарашга интиладиган кишилар хотирасида баъзи бир маълумотлар тузилмасини (образ) танлаб олади, уни биз фрейм деб атаймиз, шунда ундаги тафсилотларни ўзгартириш орқали уни ҳодиса ва жараёнларнинг кенгроқ синфини тушунишга мослаштирамиз. Фрейм – бу стереотипик вазиятларни акс эттирувчи маълумотлар тузилмасидир”¹¹⁴.
М.Минскийнинг китоби сунъий интеллект бўйича тадқиқотлар доирасида муҳокама қилинаётган энг муҳим ва мураккаб муаммолардан бири – билимларни компьютер хотирасида акс эттириш масаласига бағишланган эди.
Унинг фикрига кўра, дунё ҳақидаги билим - ҳақиқий дунёнинг механик модели - компьютер ҳотирасида стереотипик ҳолатлар бўлган маълум даражада жуда катта миқдордаги структураланган маълумотлар тўпламида акс эттирилиши керак. Сақланадиган маълумотларнинг ушбу тузилмалари эса, ўз навбатида фреймлар деб номланди¹¹⁵.
М.Минский томонидан яратилган фреймлар назариясига асосланган билимларни намойиш этишнинг рамка модели инсон хотирасининг психологик (когнитив) моделини ифодалайди. Бу хотирада фреймларни таққослаш орқали воқеликни идрок этиш тўғрисидаги қоидага асосланади, уларнинг ҳар бири муайян концептуал хотира объекти ва ҳақиқат оламидан олинган маълумотлар билан боғлиқ¹¹⁶.
Фреймнинг иерархик тузилмаси, терминал (бошланғич) тугунлар — слотлар (терминаллар) ва терминал бўлмаган тугунлардан иборат бўлиб, улар фреймни тавсифловчи концептуал объект билан боғлиқ аниқ маълумотларни, шунингдек, чиқиш процедуралари учун зарур бўлган маълумотларни ўз ичига олади. Терминал объектни, унинг ўзига хос хусусиятларини, шунингдек объектлар ўртасидаги муносабатлар, фреймдан фойдаланиш усуллари тўғрисида ёки гипотеза асосланмаган тақдирда бажарилиши керак бўлган ҳаракатлар ҳақида маълумот беради ва тавсифлайди¹¹⁷.
Шундай қилиб, фрейм номлар ва алоҳида бирликлардан иборат бўлиб, “уя”, “катакча” (слот) деб юритилади.
Ўрганиш давомида эьтиборли жиҳатлардан бири шундаки, статик ва динамик рамка тизимларини бир-биридан фарқлаш лозим. Муаммони ҳал қилиш жараёнида биринчи турдаги тизимларда рамкаларни ўзгартириш мумкин эмас, аммо иккинчи турдаги тизимларда бунга йўл қўйилади¹¹⁸.
Шундай қилиб, сунъий интеллект, тушунча ва билимлар муҳандислиги фрейм орқали тушуниш концептуализациялаштирилган объектлар хотирасида жойлашган ва баъзи типик вазиятни ифодалаш учун зарур бўлган маълумотни стереотипик тарзда ифодалашнинг асосий бирлигини англатади¹¹⁹.
Кейинги даврда тилшунослик эҳтиёжларига кўра, бу тушунча C. Филлмор томонидан мослаштирилди. Филлмор ўзининг "Фреймлар ва тушунча семантикаси" номли мақоласида “фрейм” тушунчасини қуйидагича таърифлайди: "Кўп сўзлар гуруҳларни ташкил қилади, уларнинг ҳар бири яхлит ўрганилади. Иккала ҳолатда ҳам, гуруҳ аъзоларидан бирининг маъносини тушуниш учун, уларнинг ҳаммаси нимани англатишини маълум даражада тушуниш керак. Бундай сўзлар гуруҳлари умумий тушунчадан “фрейм” дан фойдаланиш мумкин бўлган махсус бирлаштирилган билимлар конструкциялари ёки ўзаро боғлиқ тажриба схематикалари томонидан асослантирилган, аниқланган ва ўзаро тузилганлиги билан бирлаштирилади¹²⁰.
Филлморнинг сўзларига кўра, бундай фреймлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган сўзларни тушунишимиз учун зарурий бўлган билимларни махсус ташкил қилади. Филлмор “фрейм”терминидан ташқари "сценарий", "скрипт", "вазият модели", "когнитив модел", "саҳна", "прототип", "диаграмма" (8) каби терминларни ҳам қўллаган¹²¹.
Юқоридаги фикрлардан ташқари, машҳур олим Т. ван Дейк томонидан ўрганилган "фрейм" тушунчаси талқинини келтириб ўтиш жоиздир. М. Минскийнинг "фреймлар"и, C. Филлморнинг "скриптлар"и ва Р. Шенк ва Р. Абелсоннинг "сценарийлар"и билан бир қаторда Т. ван Дейк "вазият модели"ни билимларни намойиш этишнинг асосий тури сифатида белгилайди¹²².
Ван Дейк дискурсни қандай тушунча сифатида талқин қилиштезисидан келиб чиқади. Унинг изланишларига кўра, бу, айниқса, театрга ташриф буюриш, самолётда учиш, ресторанда овқатланиш, дўконда харид қилиш каби ижтимоий фаолиятнинг баъзи шакллари учун тўғри келади¹²³.
Сценарий фрейми – бу ҳаракат, концепт ёки ҳодисанинг характерли элементларини ўз ичига олган ҳаракат, концепт ёки воқеа учун одатий тузилмадир. Масалан, Рождествони нишонлашдан иборат тадбир учун фрейм сценарийсида қуйидаги элементлар мавжуд бўлиб, улар йўқ вазифалар билан тўлдирилган фрейм тугунлари сифатида талқин қилиниши мумкин¹²⁴:
Атрибутлар: Рождество дарахти, Рождество ўйинчоқлари, шамлар;
Кийим: махсус либослар энгяхши;
Совғалар: ёқиши керак.
Сценарий билан тасвирланган вазиятни киши тез англаши учун Р. Шенкк ва Р. Абелсон фрейм скриптининг терминалларини одатда ушбу вазият билан боғлиқ бўлган энг типик саволлар билан таққослашни таклиф қиладилар¹²⁵.
Когнитив тилшуносликда "фрейм" тушунчасини батафсил кўриб чиқадиган бўлсак, “фрейм” бу мавҳум тасвирнинг модели, объект, ҳодиса, вазият, жараённинг моҳиятини энг кичик тавсифидир¹²⁶.
Ушбу терминнинг когнитив тилшуносликда қўлланилиши, авваламбор, электрон манбалар кўринишида тез суръатлар билан ўсиб борадиган тил маълумотлари оқимлари олдиндан белгиланган параметрларга мувофиқ матнлардан семантик маълумотларни олиш учун катта матн массивларини қайта ишлаш учун автоматлаштирилган тизимларни яратишни талаб қилиши билан изоҳланади. Матнларда келтирилган фреймларни таниб олиш тизимлари семантик маълумотларни олиш жараёнини сезиларли даражада осонлаштиради, бу эса идентификация (аниқлаш) алгоритмларини яратиш ва фрейм шаклланиши замонавий когнитив тилшуносликнинг долзарб вазифаларидан бири эканлигини англатади¹²⁷.
Сунъий интеллект соҳасида тадқиқотларнинг бир неча йўналишлари мавжуд, хусусан, уларнинг билимларни намойиш этиш муаммосига бўлган ёндашувлари билан ажралиб туради. Билимларни механикада намойиш этишнинг энг таниқли усуллари: логистика, график-назарий, шунингдек дунёни тасвирлаш учун нормал майдонда аниқланган вектор функцияларидан фойдаланадиган усул¹²⁸
Сўнгги йилларда энг муҳим саналган М. Минский томонидан яратилган фреймлар назарияси сунъий интеллект соҳасидаги мутахассисларнинг диққатини жалб қилди (Р. Сченк, Р. Абелсон, 1975; Ж. Лаубш, 1975; Ж. Майлопоулос, П. Cоҳен, А. Борджида, Л. Шугар, 1975;, 1976;, 1977;, 1977 ва бошқалар).
И.А. Стернин фреймни ўзига хос гештальт - мураккаб турнинг функционал тузилиши деб ҳисоблайди. Гештальт маълумотларни саралаш кодлаш тури билан ўзаро боғлиқ бўлиб, объектга яхлит кўринишни яратиш жараёнида жуда муҳим рол ўйнайди¹²⁹.
Гештальт нима деган саволга аниқ жавоб йўқ. Масалан, Ж. Лакоффнинг фикрига кўра, гештальтлар бир вақтнинг ўзида ажралмас бўлиб, уларни бошқа гештальтлар билан ташқи алоқалар орқали боғлаш ҳам мумкин, шунингдек, уларнинг бир қисмини ясаш ёки бошқаларга бошқа томондан тақдимот ҳам қилиш мумкин¹³⁰.
Гештальтлар- бу жараёнларда ишлатиладиган тузилмалар - лингвистик, ақлий сезги, восита ва шу каби бошқа маъноларни ифода этувчи воситадир. Жараёнларнинг ўзларини гештальт деб ҳисоблаш мумкин.Шундай қилиб, сезги-восита гештальтлари ҳам сезги, ҳам мотор вазифаларини ўз ичига олади. Лингвистик гештальт грамматик, семантик, фонологик ҳамда функционал каби бир неча хусусият турларини ўзида мужассамлаштиради¹³¹.
Ўз навбатида, фрейм ўқувчи томонидан ҳал қилинган мавзуларга қараб, мазмун турига кўра доминант семалар томонидан тузилган сценарийларнинг вариантлари билан ифодаланиши мумкин. Скрипт тушунчани ифодалайди, уни тушуниш скриптнинг мазмун чизиғига боғлиқ¹³².
Шундай қилиб, юқорида айтилганлардан қуйидаги хулосалар чиқариш мумкин: фрейм тузилишидан фойдаланиш тил материалларини таҳлил қилиш вазифасини осонлаштиради, ушбу модел таркибига кирган у ёки бу уяни ташкил этувчи алоҳида бирликларни тизимлаштириш ва батафсилроқ кўриб чиқишга имкон беради.
Фреймлар тўғридан-тўғри оғзаки алоқа жараёнида иштирок этади, уларда мавжуд бўлган дунёдан ташқари лисоний билимларини жалб қилади. Фрейм тизимлари ёрдамида оламнинг лисоний билимларни тақдим этиш сунъий интеллектни тадқиқ қилишнинг кўплаб соҳаларида, табиий тилни тушунишдан тортиб, то эшитиш ва визуал тасвирларни, машинани идрок этиш муаммоларигача жуда самарали ечим топиш мумкин.Изланишларимиздан хулоса шуки, машҳур олим Дж. Лакофф таъбири билан айтганда, оламнинг лисоний билимларини маълум категориялар, фрейм ва слотлар шаклида идрок этиш нечоғли муҳим ва албатта аҳамиятлидир¹³³.
Шу билан бирга, замонавий тилшуносликдаги, хусусан, когнитив лингвистиканинг асосий ҳамда долзарб масалаларидан бўлган категоризациялаш, фрейм, слотлар (катакчалар), скрипт, гештальтлар ва яна бир неча ўрганилиши, тадқиқ этилиши лозим бўлган тушунчалар борки, бугунги кун тилшунос олимларининг олдида турган улкан вазифалардир десак, адашмаган бўламиз.
Дунёни инъикос этишда у ҳақидаги ҳиссиётлар, сезгилар, тасаввурлар, фикрлар, ғоялар, тушунчалар икки муҳим ажралмас ментал жараён, яъни концептуализауция ва категоризация жараёнлари орқали тафаккурда когнитив (ёки концептуал), яъни идрокий семантикалар ёки концептларга мужассамлантирилиб, бевосита тил унсурлари, яъни вербал воситалар (вербализаторлар /актуализаторлар /репрезентантлар) орқали воқелантирилиши табиийдир. Шу нуқтаи назардан олиб қаралганда, таниқли тилшунос олим Ш.Сафаровнинг фикрича, “тилнинг тафаккур фаолиятидаги ролини билиш учун онг ва тилнинг муносабатига оддий бир ҳол (ҳодиса) сифатида қарамаслик лозим. Бу муносабат икки мустақил ҳодисанинг ўзаро “мулоқот”идир. Худди шу “мулоқот” ментал фаолиятнинг лисонийлашувига олиб келади, зеро, лисоний ва мантиқий фаолиятлар бир-бирига ҳамроҳ бўлиб, улар ягона нутқий тафаккур жараёнини ташкил этади”¹³⁴.
Шуни айтиш жоизки, концептуал семантика эса, ўз навбатида, тафаккурдаги концептнинг бевосита когнитив асосини ташкил қилади. Улар ўртасига тенглик аломатини қўйса ҳам бўлаверади, лекин қандай бўлмасин, концепт концептуал семантиканинг фреймлашган устқурмаси сифатида хизмат қилади, унинг акси эмас. Шуниси эътиборга моликки, бир неча бир-бирига яқин, ўхшаш концептуал семантикалар – микроконцептлар бир макроконцепт қобиғи ичида бўлиши ҳам мумкин, “жуфтлашган концептлар” ва уларнинг “гомоконцепт” ва “гетероконцепт” каби турлари ҳақида ҳам олимлар аҳамиятга молик фикр-мулоҳазаларни билдиришган¹³⁵.
Демак, концептуал семантика ёки концепт тафаккурда кечувчи маълум концептуал ва катергориал (фарқлаш, ўхшатиш, хиллаш ва саралаш) жараёнларнинг пироварди натижаси десак, хато бўлмайди, чунки у(концепт) оламни инъикос этишнинг бирдан-бир воситаси ва йўли бўлиб, концептуализация, категоризация ва бошқа шу каби бир қатор мураккаб жараёнларнинг бевосита оқибат-натижасидир, объектив борлиқнинг маълум қисми у ёки бу даражада инъикос этилгач, у концептуал семантика(лар), яъни концепт(лар) сифатида гавдаланади ва тил воситалари орқали бевосита воқелантирилади.Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан шундай мантиқий хулоса келиб чиқадики, “тафаккур бирлиги ва ментал ҳодиса сифатида юзага келадиган концептнинг лисоний воқеланиши ҳам нутқий тафаккур фаолияти натижасидир”¹³⁶.
Шуни таъкидлаш лозимки, “моддий дунё идроки айни пайтда идрок этилаётган предмет-ҳодисалар ҳақида тушунча туғилишини, кейинчалик ушбу тушунча ментал намуна – концепт сифатида шаклланиб, моддий ном олишини тақозо қилади. Бу хилдаги кўп босқичли лингвопсихик фаолиятнинг натижали (натижа муваффақиятли ёки муваффақиятсиз бўлишидан қатъий назар) кечишида асосий ролни лисоний хотира ўйнайди”¹³⁷, демак, бу маънода тилда сўзловчининг лингвосфераси ва лингвалитети ҳам, табиийки, муҳим ўрин тутади”¹³⁸.
Шундай қилиб, биз асосий эътиборимизни “tongue (тил)” концептуал семантикаси вербализаторларининг лингвокогнитив табиати (уларнинг структурал, семантик, коммуникатив-прагматик, лингвокультурологик ва лингвостилистик жиҳатлари)га хос бўлган масалаларга қаратамиз. “Tongue (тил)” концептуал семантикаси вербализаторларининг лингвокогнитив таркибланиши, яъни тузилиш техникаси, воситалари ва усуллари юзасидан олиб борган бизнинг кузатишларимиз мазкур вербализаторларнинг когнитив грамматика ва когнитив стилистика каби аспектларига дахлдор юқори даражада уйғунлашган бир қатор қонуниятлари мавжуд эканлигини кўрсатди.