Биринчи боб. Концепт терминининг когнитив тилшуносликда ва лингвомаданятшуносликдаги ўрни ва аҳамяти

эндигина эслаб туровди, тили учуда туровди;

айтиб қоядиган даражада (қизиқиб кетганидан айтиб қўяй деди (тилини учида қаётди));

Демак, инглиз тилида “tongue-тил” лексемаси йигирмадан зиёд маъноларга эга экан. Луғатга қўшимча сифатида А.С.Хоринбининг икки мингнингчи йил чоп этилган “OXFORD ADVANCED LEARNER*s DICTIONARY OF CURRENT ENGLISH” луғатида инглиз тилидаги “tongue-тил” лексемасига берилган таърифларга эътибор берамиз¹⁷⁰ [Hornby A.S.OXFORD Advanced Learner*s dictionary. sixth edition/ Edited by Sally Wehmeier. OXFORD UNIVERSITY PRESS, 2000. P. - 1369].

1. 
   а) UTTER, SPEAK (сўзламоқ, гапирмоқ); b) SCOLD, ABUSE (таъна қилмоқ, суиистеъмол қилмоқ)
   
2. 
   тил билан тегиниш ёки ялаш: cows tonguing the long grass;
   
3. 
   тил кесадиган асбоб, ускуна; b) тилни кесилган жойини кўрсатувчи ускуна;
   
4. 
   (ноталарни) тил билан ифодалаш (in vain did he lip and tongue the notes as instructed);
   
5. 
   TALK, CHATTER (сухбат, сафсата) каби маъноларни;
   
6. 
   a) тилда лойиҳа қилиш ёки нота юбориш (icebergs tongue out dangerously under the surface); b) кечкина кўзга илинадиган нарса (митти, майда);
   
7. 
   тил билан таъмни билиш (hounds tonguing frantically on the scent);
   
8. 
   қатламадаги бўлакчалар, қирқимлари;
   
9. 
   шамол келаёганини билиш учун ишлати механизм тугмаси;
   

Юқорида номи зикр этилган луғатларда, “tongue” “кўпгина умуртқали жонзодларнинг оғиз аъзоси” деб таърифлаш билан бирга унинг кўчма ва унга алоқадор бошқа дистант маънолар кетма-кетлик тартибида берилган.
Барча фикрларни ўрганиб чиққан ҳолда “tongue” лексемасининг архисемаси сифатида “кўпгина умуртқали жонзодларнинг оғиз аъзоси” маъносини танлаб олдик. Унинг атрофидаги ёндош семаларни унинг вариантлари деб хисоблаймиз.
“Tongue” архисемаси вариант маънолари билан яқин ва дистант маъновий алоқада бўладилар. Яқин вариантлар “tongue” ва унинг вазифаларига мос келувчи маъноларни ифода этадилар. Масалан, инглиз тилида булар жумласига language, parlance, patois, (тил, ифода тили, тиллашмоқ ), dialect, idiom, speech, talk, vernacular, (диалект, идиома, нутқ, маҳаллий нутқ), discourse (мухокама қилиш) кабилар киради.
Дистант маъноли вариантлар “tongue” ва унинг вазифалари, хусусиятларига хос бўлмаган семалар мажмуидир. Масалан: on the tip of one’s tongue (тилини учида), to talk the same tongue (тили бир бўлмоқ, хамфикр, хамтовоқ бўлмоқ), to be loose tongue (тили узун, айбсиз бўлмоқ, юзи оқ бўлмоқ), to have a sharp tongue (тили захар бўлмоқ, тили ўткир бўлмоқ, чўрткесар бўлмоқ), to have a ready tongue (тили бир ғарич бўлмоқ, чечанлик қилмоқ), to hold one’s tongue (тилига эҳтиёт бўлмоқ).
Дистант маъноли лексемаларда тил архисемаси кучсиз ифодаланган бўлса, яқин маъноли лексемаларда тил архисемаси турли даражадаги маъно аниқлигида ўз ифодасини топади. Масалан; to talk the same tongue! (тили бир бўлмоқ!.) бунда фикрлари бир хил деган ёки келишиб олган деган маънода келяпти
Инглиз тилида “tongue” концепти ва унинг маъно вариантлари турлича морфологик тузилишга эга бўлган лексик бирликлар (содда, қўшма, жуфт, ясама, қўшма-ясама сўзлар) орқали намоён бўлиши мумкин. Масалан: tongue (от), to tongue (феъл)содда tongue-let, tonguelike, tongue-walk (от, феъл) қўшма, tongued (сифат)tongu-i-ness (от), tonguefish (от), tonguing (сифат), tongue-tied (сифат), tongue-less (сифат) каби ясама сўзлар, tongue-lashing (сифат), tongue joint (oт), tongue-biter (oт), tongue-tie (oт) каби қўшма-ясама сўзлар, орқали ифодаланишини аниқладик.
Юқорида санаб ўтилган лексемалар морфологик таркиби ва тузилишига кўра қуйидаги каби моделларга эга бўлишлари мумкин:

1. 
   N ёки V (содда тузилишга эга бир ўзакли сўзлар); tongue, to tongue: For example:And native speakers do less well in oral exams than those whose mother tongue is English, it is claimed. [The Sun (2016];
   
2. 
   N+N=N (қўшма икки ўзакли сўзлар); tongueflower,tonguefish: For example:Most tonguefish grow no longer than about 30 cm (12 inches) [The Sun (2016];Tonguefish are flattened, drop-shaped flatfish with small eyes, both on the left side of the head, and with long dorsal and anal fins that join with the tail fin [P. Walker Remark. Passages1727. P.  75]. 
   
3. 
   N+suffix=N (от ясовчи суффиксли ясама сўз);tongu-er: For example: A sarcastic remark was on the tip of her tongu-er. [Maggie Cox. The Wealthy Man's Waitress. 2006, p-109];
   
4. 
   N+N=V (от ясовчи икки суффиксли ясама сўз);tongue-tie: For example:He takes a job at the cinema to get nearer to her but finds himself tongue-tied in her presence [J. Leslie Willie & Meggie 1837. P. 53].
   
5. 
   N+V=Adj (сифат ясовчи суффиксли ясама сўз);tonguelike: For example:In spring, this shade-loving Arum from the Himalayas and southern India produces a devilishly attractive flower featuring a wildly colorful red, yellow and purple spotted, footlong tonguelike extension [ W. Alexander My Ain Folk 1882. P. 191].
   
6. 
   N+V=V (от ва феълдан иборат сўз бирикма); tongue-walk, tongue-lash: For example:But hear you Madam, I pray you let your Page tongue walk with us a little, till you return again[Kitty Aldridge. The Wisdom of Bones, 2019, p-65];Mary's mother gave her a tongue - lashing for coming home late; It's difficult to see tongue-lash in a sentence. [Kitty Aldridge. The Wisdom of Bones, 2019, p-65].
   
7. 
   N+suffix+suffix=Adj (икки ўзакли сифат ясовчи суффиксли сўз);tongue-less-ness: For example:This thought, if a tongue-less-ness sensation may be called a thought, made me hop and skip with pleasure [John Kenneth Galbraith. The Affluent Society, 1998, p-3].
   
8. 
   N+suffix=Adj (бир от ва сўз ясовчи суффиксли ясама сифат);tonguey or tonguy: For example:I'd have Rome the capital, myself president, Garibaldi commander-in-chief, Mazzini secretary of state -- a man, Sir, that can lick even Bill Seward himself in a regular, old-fashioned, tonguey, subtile, diplomatic note. [The Atlantic Monthly, Volume 01, No. 01, November, 1857 A Magazine of Literature, Art, and Politics];There was, indeed, only one woman who talked because she was, as Mr. Kronborg said, "tongue”[The Atlantic Monthly, Volume 01, No. 01, November, 1857 A Magazine of Literature, Art, and Politics]
   
9. 
   N+V+suffix=Adj (бир от, бир феъл ва сифат ясовчи суффиксли сўз);tongue-tack-ed: For example:where the tip of the tongue – tacked [-J. G. Horne Lan'wart Loon 1928. P. 25]
   
10. 
    N+(prep)N=WC (от ва предлогли отдан иборат сўз бирикмаси); tongue in cheek: For example:He said that he was a huge fan of the president, although I suspect it was tongue in cheek [John Kenneth Galbraith. The Affluent Society, 1998, p-3].
    
11. 
    N+N+Adj =WC (от, боғловчи от ва сифатдан иборат сўз бирикма); tongue-and-lip joint:
    

Ушбу моделлари жонли нутқда реаллашади ва аниқлашади. Улар асосида содда ва мураккаб мазмунли нутқ бирликлари пайдо бўлади.
Изланишлар жараёнида “tongue” концептини концептуал майдони, унинг мазмуний мавзу гуруҳларини, улар ўртасидаги маъновий муносабатларни ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. “Tongue” концептига асосланган майдон миқёсини қуйидаги мазмун гуруҳ (тўда)ларига ажратамиз:

1. 
   Кўпгина умуртқали жонзодларнинг оғиз аъзоси (oral organ of most vertebrate creatures):mucous membrane, teeth, swallowing, papillae, taste buds,constituents, saliva, aggregated, blood , receptor, clusters, amino acids, flavour, nervous system;
   
2. 
   Сўзловчи тил (нутқ ифодалаш учун белгиланган зувон) (speaking in tongue):Address, chat, converse, declare, discourse, express, pronounce, talk, tell, verbalize, accost, address, Converse, discourse, express, say, utter;
   
3. 
   Хайвонот олами тили (the tongue of animals):Cry/whine, howl, bark, roar, growl, chuff, click, croak, whistle, and hoot;
   
4. 
   Ўсимликлар тили (the tongue of plants):whisper, blow, breathe, rustle, murmur;
   
5. 
   Жонсиз предметлар тили (the tongue of inanimate objects): tongue (a shoe has a tongue), tongue (the tongue os the woods);
   
6. 
   “Tongue” анатомик тиббиёт терминлари;apex of tongue, ligual sulcus, papillae, foremen cecum,glossitis, inflammation of the tongue, and glossodynia (Greek odunē, pain), pain in it.
   

Юқоридаги камида икки аъзоли синонимик қаторларни микропарадигмалар деб ҳисоблаймиз. Синонимик қатор аъзолари умумий маъно ўхшашликлари баробарида услубий ўзига хосликларга эга бўлишлари мумкин. Масалан, longo - кўпроқ бадиий услубга, dialect - илмий услубга хос бўлса, speech - бадиий ва сўзлашув услубига, tongue – ва language - расмий ва илмий услубларга хос синоним лексемалардир.
Инглиз тилида “tongue” концепти ифодалаган мулоҳазалардан келиб чиқиб, “tongue” концептини асосий ҳолатини ифодаловчи тил омиллари когнитив жараёни босқичларини чизма асосида ифодалашга ҳаракат қиламиз.

“Tongue”
ядро

longoпереферия

ереферия

LANGUAGE домонант
доминант

speech
переферия

parlance переферия

argot переферия
переферия

vernacularе

переферия


Юқорида зикр қилинган мулоҳзаларга таянган ҳолда таъкидлаш мумкинки, “tongue” концептнинг ядроси тил эгалари учун фаол ассоциация ҳосил қилади, камроқ аҳамиятга эга бўлганлари эса перифериядан жой олади ва марказдан узоқлашган сари улар (ассоциация)нинг маъноси ҳам сусайиб боради. “Tongue” концептнинг ядроси сифатида сўзловчи онгида ҳосил бўлган асосий тушунча (тасаввур) тан олинади. Унинг перифериясини эса ядронинг когнитив хусусиятини баҳолайдиган ва изоҳлаб, талқин қилиб бера оладиган майдон ҳосил қилади.
Kонцепт инсон ва уни ўраб турган ташқи олам ҳақидаги билимлари ўртасида когнитив алоқани акс эттириб беради. Концептни когнитив категория сифатида ўрганиш кўп аспектлардан иборат ва у тилшунослар учун бир тил материалида ҳам, бир неча тиллар материалида ҳам ўрганиш объекти сифатида қизиқиш уйғотади. Демак, инсон фаолиятининг турли соҳаларига алоқадор бўлган айнан бир нарса концептнинг турли хусусиятларини ўзида акс этиради.
Демак, “tongue”концепти уч қисмдан иборат бўлиб, “tongue” архисемали лексема унинг доминантини, яқин маънодошлик муносабатида бўлган лексемалар унинг ядросини, дистант маъноли лексемалар эса унинг чекка қисми (периферияси)ни ташкил этадилар.