Birja bozorida kliring va hisob-kitoblar

3.Asosiy risk turlari


Birja bozorining hisob-kitob-kliring tizimi xizmatlaridan foydalanuvchi qatnashchilari bitimlarning bozor arakteri tufayli o'z kapitali yoki pul mablag'larini doimo riskka qo'yadi. Ko'rsatilgan riskning asosiy turlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin. Bozor riski bu - butun fond yoki fyuchers bozorida, masalan, bank foiz stavkasining o'zgarishi bilan bog'liq riskdir. Kliring-hisob-kitob jarayoni belgilangan vaqt davomida amalga oshiriladi. Shu sababli narxning o'zgarishi tufayli yo'qotishlarga uchrash ehtimoli mavjud. Bu riskning turlaridan biri halqaro bozor riski hisoblanadi, u jahon qimmatli qog'ozlar va fyuchers shartnomalari bozorida hisob-kitoblar muddatining muvofiqlashtirilmaganligi natijasida vujudga keladi. Masalan, qimmatli qog'ozlarni boshqa mamlakatda sotib olgan broker mamlakatlarda hisob-kitob muddatlarining mos kelmasligi sababli uni o'z mamlakatida darhol sota olmaydi. Kredit riski bu – kliring va hisob-kitob butun zanjirining bo'g'inlaridan birida hisob-kitoblarning o'z vaqtida bo'lmaslik riskidir. Bu risk birja savdosi jarayoni vositachilari bo'lgan brokerlar o'tasida kamdan-kam uchraydi yoki eng kichik miqdorda bo'ladi, chunki rivojlangan birja bozori va uning infratuzilmasi sharoitlarida to'lovlarni kafolatlashning takolmillashgan tizimlari ishlab chiqilgan. Biroq broker va uning mijozi o'rtasidagi munosabatlarda mijozning brokerga to'lovni amalga oshirmaslik riski doimo bo'ladi. Tizimli risk kompyuter tizimlari va aloqa tizimlarining faoliyat ko'rsatishi bilan bog'liq yo'qotishlar riskini ifodalaydi, masalan, elektr energiyamining kutilmaganda o'chib qolishi, kliring va hisob-kitob tizimi xizmatchilari yo'l qo'ygan xatolar. Hattoki firibgarlik, talon-taroj hollari ham ma'lum. Hozirgi paytda birja tizimlarini ishlab chiquvchi va tashkilotchilari sanab o'tilgan risklarni minimallashtirishning yo'llarini ishlab chiqmoqdalar. Bu qatorga birinchi navbatda, quyidagilar kiradi: Avvalo bu – birja jarayonining barcha qatnashchilari o'rtasida ishonch darajasining yuqoriligi. Hamkasblari orasida unga ishonchni yo'qotgan broker, qoidaga ko'ra, birja bitimlarida ishtirok etishga boshqa qo'yilmaydi. Bitim yozma ravishda va ishonch asosida og'zaki tuzilishi mumkinligi sababli ko'pincha «berilgan so'z(va'da)» birja savdosi qatnashchilari o'rtasidagi munosabatlarda hal qiluvchi sanaladi. Shu sababli ishonch darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, birja aylanmasi ham, demak, olinadigan foyda ham shunchalik katta bo'ladi. Boshqa yo'l – birja vositachilari hisobidan birja va kliring tashkilotlari qoshida yirik kafolat jamg'armalari tashkil qilishdir. Butun hisob-kitob zanjirining bironta qismida to'lov borasida uzilish ro'y bergan hollarda kafolat jamg'armalari bu holat birja jarayonining boshqa qatnashchilariga tarqalishiga yo'l qo'ymaslik uchun uni o'sha erning o'zidayoq hal qiladilar. Kliring hisob-kitoblari texnologiyalarini takomillashtirish birja faoliyatining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Butun kliring va hisob-kitob jarayonlarini kompyuterlashtirish rekvizitlarni tekshirish, hujjatlar aylanmasini rasmiylashtirish jarayonlarini tezlashtiradi, kutilmagan xatolardan himoya qiladi, axborot hisobi va saqlanishini yuritadi va h.k.