Blackcurse

 

4.KIPRIKLI  HARAKAТ. 

---

 

74 

Qattiq  substratda  bo’ladigan  amyoboid  harakatdan  farq  qilib kiprikli harakat suyuq muxitga 

moslashgan va mayda maxsus o’simtalar yordamida bo’ladi. Bularni kattaligi, soni har xil bo’ladi. 

Agar ular oz va uzun bo’lsa xivchinlar deb, qisqa va ko’p bo’lsa kipriklar deb ataladi. Kipriklar va 

xivchinlar  hayvonot  dunyosida  keng  tarqalgan.  Masalan:  infuzoriya  minglab  kipriklar  bilan 

ta’minlangan,  ularni  harakati  infuzoriyani  muxitdagi  aylanma  va  ilgarilama  harakatini  amalga 

oshiradi.  

Хivchinlar  ba’zi  bakteriyalar  va  sodda  hayvonlarda  ko’p  uchraydi.  Ko’p  hujayralilarda 

spermatozoid xivchin yordamida harakatlanadi.  

Oxirgi  vaqtlarda  mikroskopik  tekshirishlarni  ko’rsatishcha,  spermatozoidning  dumida, 

xivchinda va harakatlanayotgan kipriklarda submikroskopik fibrillar topildi, ularning soni doimo bir 

xil  ammo  yugonligi  har  xil  bo’ladi.  Normal  holda  bu  fibrillar  tutam  hosil  qilib  bir  biri  bilan 

mustaxkam bog’lik bo’ladi. Har xil organizmlarning fibrillari soni 11ga teng; 9 tasi periferiyada, 2 

tasi  markazda  joylashadi.  Bu  son  ko’p  hujayralilar  uchungina  emas,  balki sodda hayvonlar, ba’zi 

o’simlik  formalariga  ham  xarakterlidir.  Ipchalar  tutami  o’zlarining  asoslari  xususiyatlarini 

o’zgarishi,  ko’pchilik  bioximik  reaksiyalar,  qator  issiklik,  mexaniq  va  elektroximik  jarayonlar 

mujassamlangan.  Muskullar  qisqarishi  muammosini  o’rganish  butunlay  biologik  harakat 

pritsiplarini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Muskullar qisqarishi asosida yotuvchi reaksiyalar har 

bilan sitoplazmaga botgan bo’lib, maxsus membrana bilan uralgan bo’ladi. 

Хivchinlar odatda 2 yoki 3 yunalishda tulkinsimon harakatni ta’minlaydi.  

Kiprikli harakat har xil hujayralarda har xil harakterda bo’ladi: mayatniksimon, spiralsimon, 

voronkasimon, tulkinsimon harakatlar bo’lishi mumkin. 

Kiprikli  harakatni  mexanizmini  tushunishga  submikroskopik  fibrillarni  mavjudligi  yordam 

beradi.  Ba’zi  ma’lumotlarga  ko’ra,  kipriklar  va  xivchinlar  muskul  hujayralari  miofibrillariga 

gomologdir. Bu ularning qisqarishining mexanizmini har xil deb o’ylashga imkon beradi.