Bob elektron darslik yaratishning nazariy

III. TADBIQ QILISHNI TASHKIL QILISH VA LOYIHA 

SAMARADORLIGI. 

 

3.1. Yoshlar tarbiyasida elektron darsliklarning o’rni. 

 

Hozirgi  kunda  elektron  qurilmalar  o’quvchilarning  kundalik  hayotiga  jadal 

suratlar  bilan  kirib  bormoqda.  Mobil  telefon,  noutbuk,  internetdan  foydalanish 

oddiy  xolga  aylandi.Mutaxassislarning  fikricha  insonning  eshitish  a’zolariga 

nisbatan ko’rish a’zolari yordamida besh marotaba ko’p ma’lumotlarni eslab qolish 

mumkin.  Sababi  eshitish  a’zolariga  qaraganda  ko’rish  a’zolaridan  olinayotgan 

ma’lumotlar  qayta  kodlashtirilmay  to’g’ridan  to’g’ri  inson  xotirasiga  o’tadi  va 

saqlanadi. 

Elektron darslikning sifati o’qituvchining shaxsiy bilim saviyasi, ushbu fan 

uchun mualliflik uslubi, pedagogik, psixologik va metodik yondoshuviga bog’liq. 

Elektron  darsliklar  bilim  oluvchilarning  tasavvurini  kengaytirishga,  dastlabki 

bilimlarini  rivojlantirishga  va  chuqurlashtirishga,  qo’shimcha  ma’lumotlar  bilan 

ta’minlashga  mo’ljallangan  bo’lib,  bilim  oluvchilarga  mustaqil  va  erkin  fikrlash, 

olingan  bilimlarini  bosqichma  —  bosqich  boyitish,  mukamallashtirib  borish, 

mustaqil  ta’lim  olish,  yangi  bilimlarni  o’quv  adabiyotlardan  izlab  topish 

ko’nikmalarini hosil qilishni ta’minlaydi. 

Hozirgi  kunga  kelib  yuqorida  ko’tarilgan  muammolarning  ko’pgina  qismi 

o’z  echimini  topmoqda.  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 2012 

yil 10 avgustdagi 242-sonli “O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari rahbar 

va  pedagog  kadrlarining  malakaasini  oshirish  va  ularni  qayta  tayyorlash  tizimini 

yanada  takomillashtirishga  doir  chora-tadbirlar  to’g’risida”  gi  va  2012  yil  26 

sentyabrdagi,  “Oliy  ta’lim  muassasalari  pedagog  kadrlarini  qayta  tayyorlash  va 

ularning  malakasini  oshirish  tizimini  yanada  takomillashtirish  chora-tadbirlari 

to’g’risida“gi  278-sonli  qarorlariga  asosan  oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  tizimidagi 

pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bugungi kunda 

61 

tizimli  ravishda  yo’lga  qo’yilgan  bo’lib,  bu  borada  amalga  oshirilayotgan  ishlar 

barkamol avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etmoqda. 

Elektron darsliklar! Ular bizga nima beradi?  Sir emaski, bugungi kunda 

axborot  texnologiyalari  barcha  sohaga  kirib  borgani  kabi,  ta’lim  sohasida  xam 

keng  qo’llanilmoqda.  Bugungi  kunda  darsliklarning  yangi  avlodi  -  elektron 

darsliklarni  yaratish  va  ta’lim  jarayonida  qo’llash  amaliyotga  tatbiq  qilinmoqda. 

Elektron  darsliklarning  odatiy  nashrlardan  bir  qancha  afzalliklarga  ega. 

Birinchidan  ma’lumotlarni  yangilash  va  tarqatish  juda  qulay.  Ikkinchidan  katta 

hajmdagi  ma’lumotlarlar  orasidan  kerakli  ma’lumotlarni  izlash  juda  qisqa  vaqt 

oralig’ida  amalga  oshiriladi.  Elektron  darsliklar  masofa  bilmaydi.  Dunyoning 

istalgan  chekkasidan  turib  ma’lumotlar  bilan  tanishish  mumkin.  Bugunki  kunda 

elektron  darslik  yaratish  va  tatbiq  etishda  ularning  bir  necha  turlari  amaliyotda 

uchramoqda. Ularning eng ko’p tarqalgan turi bu veb sahifa ko’rishidir. 

 

3.2.  Bitiruv malakaviy ishidagi dasturning ishlatishi. 

3.3.   

Quyida elektron darslikdan foydalanish yo’riqnomasini keltiraman ya’ni 

saytdan foydalanishni ko’rib chiqamiz: 

 

3.2.1-rasm. Bosh oyna. 

62 

Quyida asosiy sahifaning pastki qismi ko’rsatilgan. Bunda chap qismida 

fanning bazi kerakli ma’lumotlari va foydali saytlar keltirilgan. 

 

3.2.2-rasm. Asosiy sahifaning pastki ko’rinishi. 

 

Quyida Majmua bo’limi keltirilgan. Bunda o’qituvchilar tayyorlagan 

majmuaning elektron ko’rinishi keltirilgan. 

 

3.2.3-rasm. Majmua oynasi. 

 

Qo’llanmalar oynasida fanga doir o’quv materiallar keltirilgan. Har bir 

meterialni ustiga chertsa qo’llanmaga kiradi. 

63 

 

3.2.4-rasm. Qo’llanmalar oynasi. 

 

Test oynasida talabalarni bilimlarini baxolash bo’yicha birinchi va ikkinchi 

oraliq savollari keltirilgan. 

 

3.2.5-rasm. Test oynasi. 

64 

MEHNAT MUHOFAZASI 

 

Mikroiqlimning  inson  organizmiga  ta`siri.  Ishlab  chiqarish  binosining 

mikroiqlimi  xodimga  katta  ta`sir  ko`rsatadi.  Tavsiya  etish  mazmundan 

mikroiqlimning  ayrim  o`lchamlarining  chetga  chiqishi  mexnatga  layoqatni 

sustlashtiradi,  xodimning  xissiyotini  yomonlashtiradi  va  kasbiy  kasalliklarga  olib 

kelishi mumkin. 

Xavo xarorati. Past xarorat organizmning sovub ketishga hamda shamollash 

kasalliklari chiqishiga sabab bo`ladi. 

Yuqori  xaroratda  –  organizm  qizib  ketadi,  juda  ko`p  miqdorda  terlaydi, 

mexnatga  layoqat  sustlashadi.  Ishchi  e`tibori  sustlashib,  baxtsiz  xodisaga  olib 

kelishi mumkin. 

Xavoning  Yuqori  namligi  teri  va  o`pkaning  ustki  qismidan  namlikning 

bug`lanishini qiyinlashtiradi  va  oxir  –  oqibatda organizmning  termoregulyatsiyasi 

buzilishiga, 

inson 

axvolining 

yomonlashuvi, 

mexnatga 

layoqatlilikning 

sustlashuviga olib keladi. Past namlikda (< 20%) – Yuqori nafas yo`llarining silliq 

pardalari qurib qolishi kuzatiladi. 

Xavo  xarakati  tezligi.  Inson  v  k=0,15  m/sek.da  xavo  xarakatini  seza 

boshlaydi.  Xavo  okimining  xarakati  uning  xaroratiga  bog`lik.  36

0

  S  >  t  da  oqim 

insonga salqinlatuvchi ta`sir, 40

0

 S < t da noqulay, yomon, salbiy ta`sir ko`rsatadi. 

Mikroiqlim  ko`rsatkichlari.  Mikroiqlim  ishchi  xududda  ishchilarning 

doimiy va yoki vaqtincha turgan joyidan 2 m balandlikda baholanadi. 

Eng  qulay  sharoitlar  –  termoregulyatsiya  mexanizmlari  kuchlanishisiz 

organizmning  normal  issiqlik  axvolini  ta`minlovchi  hamda  uzoq  va  muntazam 

insonga  ta`sir  qiluvchi  mikroiqlim  o`lchamlarining  yig`indisi.  Ular  mexnatga 

qobiliyatlilikning  yuksak  saviyasi  uchun  shart  –  sharoit  yaratadi  va  issik  -  qulay 

komfort sezuvchanlikni ta`minlaydi. 

Insonga  uzoq  muntazam  ta`sir  etishda  termoregulyatsiya  mexanizmlari- 

kuchlanishi  bilan  davom  etadigan  organizmning  issiqlik  holatida  darhol 

65 

normallashuvchi  o`zgarishlar  chaqiradigan  mikroiqlim  o`lchamlari  yigindisi  yo`l 

qo`yiladigan  iqlim  sharoitlari  deb  qaraladi.  Bunday  holda  organizmga  shikast 

yetmaydi  yoki  salomatlikning  axvoliga  zarar  bo`lmaydi,  biroq  diskomfort 

issiqlikni  sezish,  inson  o`zini  yomon  xis  qilishi  va  mexnatga  layoqati  pasayishi 

(sustlashishi) mumkinligi kuzatiladi. 

Xonani  tanlash.Xona  keng,  me`yorida  yoritilgan  va  havosi  oson 

almashtiriladigan  bo`lishi  kerak.  Yorqin  quyosh  nurlari  monitorga  salbiy  ta`sir 

etadi.  Qorong`u  xonada  faqat  ish  joyini  yoritish  ham  maqsadga  muvofiq 

emasdir.Stolni  shunday  joylashtiring-ki,  deraza  oynasi  qarshingizda  bo`lmasin. 

Agar  oyna  yon  tomonda  bo`lsa,  yana  parda  yoki  jalyo`zi  jonimizga  oro  kiritadi. 

Chang va issiqliq salomatlikka putur yetkazibgina qolmay, texnikaga ham  yomon 

ta`sir o`tkazadi, shuning uchun xonaga konditsioner o`rnatgan ma`qul. 

Operatorning charchashini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar. 

Zamonaviy  avtomatlashtirilgan  ishlab  chiqarishda  inson  operatorning 

psihologiya  va  fiziologiyasi  asosiy  rolni  egallaydi.  Ishlab  chiqarishda  mehnat 

sharoitini  yaxshilash  va  ilmiy  asosda  aniqlash,  mehnatni  to`g`ri  ishlash  maromini 

ta`minlash, mehnat tartibi va dam olishni tashkil qilish zarur. 

Displey  bilan  ishlaydigan  EXM  operatorlarida  asosan,  bosh  og`rishi,  bel, 

yelka,  orqa  og`rishi,  ko`z  charchashi  kuzatiladi.  Mehnat  sharoitini  yaxshilash 

chora-tadbirlar orasida eng asosiysi ishchining ish holati va ish maromidir. 

Ish holati. Ish holatini yaxshilashda operatorning ish o`rni asosiy ahamiyat 

kasb  etadi. Ishchi stol  qattiq. holda  bo`lishi kerak, chunki  kerakli  paytda  ekranni, 

klaviaturani,  dokumentlarni  siljitish  imkonini  bersin.  Ishchi  stoli  va  o`tirgichlar 

bir-biriga  mutanosib  bo`lishi  kerak.  O`tirgichni  poldan  balandligi  42-55  sm 

bo`ladi.  Ishchi  kreslo  ish  davomiyligiga  qarab  tanlanadi:  uzoq  vaqt  davomida 

ishlansa  -ogir,  kattakon  kreslo,  qisqa  vaqt  davomida  yengil  kreslodan  foydalansa 

bo`ladi, chunki ularni joyidan oson siljitiladi. Kresloning tag qismi 5 ta tayanchdan 

iborat  bo`lishi  zarur.  O`tirgichlar  qulay  bo`lishi  kerak,  uning  o`lchami  40x40 

sm.kv. dan oshmasligi zarur (4.1-rasm). 

66 

Mehnat  sharoitini  yaxshilashni  yana  bir  chora-tadbiri  bu  operatorning  ish 

maromidir. 

 

4.1-rasm Operator ish o`rniga qo`yilgan talab. 

Ish  maromi.  Displeylar  bilan  ishlaydigan  operatorni  ish  maromini  yo`lga 

qo`yish  mexnat  xavfsizligini  va  charchashni  kamaytirishni  oldini  oladi.  Ish  kuni 

mobaynida ishchining ishlash qobiliyati birdan o`zining eng katta qiymatiga erisha 

olmaydi. Operatorning displey bilan ishlaganda ish maromi xar 2 soatda yarim soat 

dam olishi yoki 1 soatda 15 minut dam olib turishi lozim. Bu qisqa-qisqa dam olish 

ish  qobiliyatini  yaxshilash  va  charchashni  oldini  oladi.  Bundan  tashqari,  operator 

va  mashina  o`rtasidagi  masofa,  shu  masofaga  binoan  ekrandagi  yozuvlarni 

kattaligi,  ekran  yorkinligi  ham  shular  jumlasidandir.  Ko`z  va  ekran  oraligi  60-80 

sm, kattaligi esa 3-4 mm, optimal kenglik va balandlik 3:4, belgi orasidagi masofa 

esa uning bo`yidan 15-20 % bo`lishi kerak (3.2.-rasm). 

 

4.2.-rasm. Operatorning kompyuterda ishlash paytidagi talab. 

67 

Ish  joyini  rejalashda  stolda  joylashgan  displey  va  klaviatura  turishiga ko`ra 

qo`l holatini ham nazarda tutish kerak. 

Bitiruv  malakaviy  ishi  tayyorlangan  xonadagi  EXM  ning  klaviaturasi 

ekrandan aloxida joylashgan bo`lib, ish joyi shartlariga muvofiq keladi. 

Operator ish o`rnida displey joylashtirilayotganda ko`z va boshning xarakati 

aniqlanadigan  ko`rish  maydoni  ham  ko`zda  tutiladi.  Operator  o`z  ish  joyini 

shunday ta`minlashi kerakki, bunda ekran o`rtada, yozilayotgan dokument esa chap 

yonda yoki maxsus joylatirgichlarda turishi kerak. Klaviatura nisbatan tekis turadi, 

o`rta qatordagi klavishalar balandligi 2.5  - 5.0 sm . Klaviaturaning o`rta qismidan 

stol  qirg`og`igacha  bo`lgan  masofa  16  sm.  EXMlar  ish  davomida  o`zidan  turli 

rentgen  nurlarini  chiqaradi.  Shuni  xisobga  olib,  ishlash  davomiyligini  qisqartirish 

kerak, shuningdek, maxsus ximoya ekranlaridan foydalanish kerak. 

Mehnat  sharoitini  yaxshilash  maqsadida  tashkiliy,  gigienik,  texnikaviy 

chora-tadbirlar  ishlab  chiqiladi  va  ishchi-xizmatchilar  orasida  mehnat  gigienasi 

norma, qoidalariga rioya etish bo`yicha tashviqot ishlari olib boriladi. 

Ishlab  chiqarish  sanitariyasi  sanitariya-texnologik,  tashkiliy  tadbirlarni 

ifodalaydi  va  ishlab  chiqarishda  sog`lom  mehnat  sharoitlarini  ta`minlaydi.  Shu 

maqsadda ishchi-xizmatchilarning salomatligiga ta`sir qiluvchi texnologik jarayon 

va uskunalardagi kamchiliklarni yuqotish yo`llarini ishlab chiqardi. Buning uchun 

sanoat  korxonalarida  texnika  taraqqiyoti  yutuqlaridan  unumli  foydalanishni, 

jarayonlarni olisdan boshqarish va ishchilarni zararli muhitda ishlashlarining oldini 

olishni,  uskunalarni,  qurilmalarni  ochiq  maydonda  joylashtirishni,  xavo  tarkibini 

tekshirib  turishni,  qo`l  mehnatini  talab  qiladigan  ishlarda  imkoni  boricha 

mexanizatsiya vositalari va zamonaviy uskunalarni qullashni, ximoya vositalaridan 

foydalanishni zarur deb xisoblaydi. 

Ishlab chiqarishda xavfsizlikni ta`minlashda ergonomikaning ham ahamiyati 

katta.  Ergonomikada  insonning  mehnat  faoliyati  jarayonida  qulay,  xavfsiz 

sharoitlarni  yaratishga,  mehnat  unumdorligini  oshirishga  bog`liq  bo`lgan 

imkoniyatlar o`rganiladi. 

68 

Bajarilayotgan  turli  jarayonlar  va  unga  bog`liq  bo`lgan  uskuna,  qurilmalar 

doirasida  axborotni  yetkazuvchi-ko`rsatuvchi  moslama-mashina  modeli  bo`lsa, 

operator  murakkab  tizimda  bo`lsa  ham,  boshqarish  ishlarini  amalga  oshiradi.  Bu 

vazifani  bajarish uchun  shunday  axborot modeli  yaratilishi kerakki, bu  model o`z 

vaqtida  mashinaga  taalluqli  ta`rifni  berishi,  natijada  operator  toliqmasdan,  fikrlab 

va  e`tibor  bilan  axborotni  xatosiz  qabul  qilib  qayta  ishlashi  lozim.  Murakkab 

xisoblangan  vazifani  yechish  operatorning  xavfsizligiga,  aniq  sifatli  ishlashiga, 

mehnat  unumdorligiga,  shuningdek  insonning  psixofiziologik  imkoniyatlarini 

axborot modeliga mos bo`lishiga bog`liqdir. 

Biofizik  moslik  operatorning  ish  qobiliyatini,  normadagi  fiziologik  holatini 

ta`minlaydigan  atrof-muhitning  yaratilishini  ifodalaydi.  Insonnning  kuchi  va 

energetik qobiliyati ma`lum chegaraga ega. Shuning uchun ish jarayonida boshqa- 

rish  tizimida  charchash  maqsadga  muvofiq  bo`lmagan  oqibatga  olib  kelishi 

mumkin.  Energetik  moslik  esa  operatorning  optimal  imkoniyatlari  asosida  talab 

qilinadigan  kuch,  sarflanadigan  quvvat,  xarakatning  aniqligi  va  tezligi  bilan 

mashinani boshqa- rilishidagi kelishuvni ifodalaydi. 

Fazoviy-antropometrik moslik inson tanasi o`lchami, tashqi fazoning ta`sirli 

imkoniyatlari,  ish  jarayonida  operatorning  vaziyati,  gavdaning  turishi  xisobga 

olinishini  ifodalaydi.  Vazifaning  to`gri  xal  qilinishida  ish  joyi  xajmi,  operator 

xarakatlanadigan  masofa,  balandlik,  boshqaruv  pultigacha  bo`lgan  oraliq  va 

boshqa ko`rsatkichlar aniqlanadi. 

Bulardan  tashqari  insonning  psixik  faoliyati  ham  muhim  o`rin  tutadi. 

Insonning qobiliyati, samarali mehnat faoliyati uning psixik kuchlanish darajasiga 

bog`liq.  Operator  uchun  normal  sharoitdagi  xis-tuyg`u  va  mehnat  qilishi  uchun 

ruxiy  kuchlanish  darajasi  40-60%  dan  oshmasligi  ko`zda  tutiladi,  aks  holda  bu 

uning ish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. 

Ishlab  chiqarish  binolarini  normadagi  metereologik  va  sanitariya-gigiena 

sharoitlari  bilan  ta`minlashda,  ish  jarayonida  zararli  va  zaxarli  maxsulot-

moddalarning  miqdorini  chegaralangan  darajada  bo`lishida,  mehnat  sharoitlarini 

69 

yanada  sog`lomlashtirishda,  mehnat  unumdorligini  va  mehnat  xavfsizligini 

oshirishda shamollatish katta ahamiyatga ega. 

Binodagi xavo almashinishi ma`lum mikdorda bo`lishi uchun devor, deraza, 

yopma va fonarlardagi darchalar ko`proq yoki kamroq ochilib, shamol yo`nalishiga 

qarab moslamalar yordamida boshqariladi. 

Qish  vaqtida  binodagi  va  tashqi  xavo  xaroratidagi  farq  katta  bo`lganligi 

uchun,  binodagi  xavoni  almashtirish  kamroq  talab  qilinadi.  Shuning  uchun  ham 

xavo  beruvchi  darchalarning  yuzasi  kamaytirilib,  ular  pol  yuzasidan  5-6  metr 

balandlikda  o`rnatiladi.  Yoz  faslida  esa  xavo  oqimi  1,5-2  metr  balandlikda 

uyushtirilsa yetarli. 

Binolarda,  xonalarda  shamollatish  qurilmalari  ish  boshlanishidan  10-15 

minut avval ishga tushirilib, ish tamom bo`lganidan 10-15 minut keyin tuxtatiladi. 

Sanitariya-gigiena  talablariga  mos  keluvchi  yana  bir  holat  xonaning 

yoritilganlik  darajasidir.  To`g`ri  va  rejali  yoritilgan  xonalarda  ish  unumdorligi 

oshadi,  toliqish  kamayadi  va  korxonaning  xavfsizligi  ta`minlanadi.  Yaxshi 

yoritilmagan  xonalarda  ishlayotgan  operator  yoki  ishchi  atrofda  joylashtirilgan 

narsa  va  buyumlarni  yaxshi  ko`rmaydi,  ishlab  chiqarish  sharoitiga  moslasha 

olmaydi. 

Natijada  ishchi  mehnat  faoliyatida  ko`zning  zo`riqishi  vujudga  keladi. 

Xaddan  tashqari  yoritilganlik  ham  ko`zga  yomon  ta`sir  ko`rsatadi.  Xonaning 

normal yoritilganligi 400 lyuks bo`lishi kerak. 

Yoruglik  ishchining  ish  joyiga  qaysi  tarafdan  tushayotganligi  ham  muhim. 

Yoritish  tizimi  turlarini  tanlash  asosan  bajarilayotgan  ishning  texnologik 

jarayoniga, kategoriyasiga bog`liq. 

Ishchining 

mehnat 

faoliyatini 

yaxshilash 

uchun 

yuqorida 

aytib 

o`tganimizdek  yoritilganlik,  namlik,  shamollatish  kabi  holatlarga  e`tibor  berish 

kerak. 

Normal sharoitda xonaning namligi 60-70 % atrofida bo`lishi kerak. 

Xonadagi  xavo  almashinishini  ham  e`tiborga  olsak,  xar  bir  xonada 

ventilyator o`rnatilishi zarur. 

70 

Monitorlar  uchun  himoya  filtrlari  va  ularni  tanlash.  Shunday  qilib, 

monitor  butunlay  xalqaro  standart  MPR-2  (LOW  radiation  displeylari)  talablarini 

qoniqtirganda  ham,  uni  nurlanishda  qo`shimcha  himoya  kerak  bo`ladi.  Bu 

to`g`risida  takliflar  juda  ko`pdir.  Amerikalik  mutaxasislar,  masalan,  ekranda  qo`l 

cho`zilgandagina  bo`lgan  masofada  joylashishni  maslaxat  beriladi,  qo`shni 

monitoralar  222,8  masofada  joylashishi  lozim.  Eng  effektli  (foydali)  vosita 

rivojlangan dunyoda tan olingan ekran qismi filtrlaridir. Monitorlar uchun himoya 

filtrlari quyidagi turlarda bo`ladi. 

Turli  filtrlar-  amalda  elektromagnit  nurlardan  va  statik  elektrdan  himoya 

qilmaydi,  bundan  tashqari  sur`atning  kontrastligini  kamaytiradi.  Lekin  ular  tashqi 

yorqinlikda  va  ekranni  bikirlashidan  himoya  qiladi,  bu  ko`z  uchun  katta 

ahamiyatga egadir. 

Plenkali  filtrlar  statik  elektrni  to`smaydi  past  chastotali  elektromagnit 

maydonidan  deyarli  ximoya  qilmaydi,  lekin  sur`atni  talbaning  konrastligini 

orttiradi, ultrafiolet  nurlanishlarni butunlay  yutadi  va  rengen nurlarini  kamytiradi. 

Yashindan faqat polerizatsiya plenkali filtrlar himoya qiladi. Eng taniqlisi Poloroid 

firmasining  plenkali  filtrlardir  (SR  50):  ularni  ko`plari  sur`atni  kontrastligi  va 

aniqliyligini  oshiradi.  Lekin  haqiqatda  shuni  takidlash  kerakki,  polerizatsiya 

filtrlari  poleefir  simolalar  ostida  tayorlanadi.  Bu  material  yuqori  darajada 

mustaxkam  emas  va  uzoqqa  chidamaydi  va  tez  fizik  qorishish  va  tuzilishiga  olib 

keladi.(Plenka  Poloroid  SR  50  filtrlarni  universal  ishlashini  polerizatsiya  filtrlari 

bilan  chalkashtirib  bo`lmaydi.  Keyingi  filtrlar  ham  statik  va  elektromagnit 

maydonlardan yomon himoya qilmaydi). 

Shisha filtrlar eng keng tarqalgandir. 

Ular bir necha modifikatsiyasida bo`ladi. 

1. Oddiy shisha filtrlar, odatda osiyoda ishlab chiqilgan (Defender GL14 V, 

Optikal Class) o`zini effektivligi bilan ta’minlangan turli fil`trlarga tengdir. Ularni 

ko`plari sifat sertifikati va boshqa xujjatlar bilan ta`minlanmaydi. 

71 

2. Erga ulanish shisha filtrlar sezilarli darajada effektivdir: ular qisman statik 

zaryadni  kamaytiradi,  elektromagnit  maydon,  ul`trabinafsha  nurlari  kuchini 

kamaytiradi, sur`at kontrasitligini oshiradi. Bu filtlar juda avtomatlashgandir. 

3. To`liq himoyani shishali filtrlar (Ergoster Xenium Vnus) – odatda, yuqori 

sifatli  mahsulotdir,  optik  oyna  asosida  ko`p  qatlamli  maxsus  o`qlamalar  bilan 

tayyorlangan,  o`zida  polirizatsiya  fil`trni  ham  mujassam  etgan.  Bu  fil`trlar 

ultrafiolet nurlarini,  statik  maydonlarni bartaraf  etadi ko`p  darajada  elektromagnit 

maydon  va  rentgen  nurlanishlarini  kamaytiradi.  Suratda  sakrashlar  bo`lmaydi, 

suratni kontrastliligi oshadi, lekin bu filtrlar juda qimmatdir. 

4.Rossiya  federatsiyasida  ishlab  chiqilgan  filtrlar  shishali  filtrlar  (Glibol 

Shield va Dejended Ergon filtrlari) ular ham to`la himoya sinfiga mansub. O`zini 

xarakteristikasi bilan  xorijiy  filtr  namunalardan  qolishmaydi, 2-3  marotaba  arzon, 

nisbatan  yangi  filtrlar  ularni  sifati  ko`pgina  texnik  xulosalar  va  sertifikatlar  bilan 

tasdiqlangan,  ular  mehnat  printsipi  past  ITI  testdan  o`tkazilgan,  shvetsil 

nurlanishdan himoya va ko`rsatkich vositalari ergonomikasi ITU dan ham sinovda 

o`tkazilgan rejim Davlat Standarti sertifikati va gigiena sertifikatiga ega. 

Inson organizmiga elektr tokining ta`siri. Elektr qurilmalarini ishlatishda 

izolyatsiya shikastlanishi natijasida mashina korpusi kuchlanish ostida qolib,odam 

unga tegib ketginida elektr toki uradi. 

Odam  tanasi  orqali  o`tgan  elektr  toki  termik,  elektr  va  biologik  ta`sir 

ko`rsatadi. 

Tokning  termik  ta`siri  terining  ayrim  joylarini  qo`yishida,  qon  tomirlari, 

qon,  yurak,  miya  va  boshqa  a`zolarining  yuqori  xaroratgacha  qizishida  namoyon 

bo`ladi.  

Tokning 

elektr 

ta`siri 

qon 

va 

boshqa 

organiq 

suyukliklarning 

parchalanishida  namoyon  bo`ladi.  Oqibatda  ularning  fizik  –  kimyoviy  tarkibi 

buziladi. 

Tokning  biologik  ta`siri  organizmning  tirik  toqkimalari  yallig`lanishi  va 

asabiylashishda namoyon bo`ladi. 

72 

Bunda  mushaklar,  shu  jumladan,  yurak  va  o`pka  mushaklari  ixtiyorsiz 

ravishda tortishib qoladiyu, natijada organizmda xar  – xil buzilishlar ro`y berishi, 

masalan,  nafas  olish  va  qon  aylanish  organlarining  ishi  buzilishi  yoki  xatto 

batamom to`xtab qolishi mumkin. 

Elektr  toki  ta`sirining  bu  turlari  shikastlanishining  ikki  turini  keltirib 

chiqaradi.Elektr toki shikastlanishi va elektr toki urishi. 

Elektr  toki  shikastlanishi  bu,  elektr  toki  yoyi  ta`siri  etishi  natijasida 

organizmning  ayrim  joylaridagi  to`qimalarning  yaqqol  shikastlanishidir.  Elektr 

toki  shikastlanishning  quyidagi  turlari  bilan  farqlanadi:  elektr  tokidan  kuyish, 

elektr izlari, terining metallanishi va mexanik shikastlanishlar. 

Elektr izlari to`k ta`sir etgan odamning tanasi sirtida aniq ko`rinib turadigan 

kulrang yoki och sarik rangdagi dog`lardir. 

Izlar,  tirnalishlar,  kichik  jaroxatlar  kesiklar  yoki  latlar  ko`rinishida  bo`ladi. 

Terining shikastlangan qismi qadoq singari qattiqlashib qoladi. 

Terining  matallanishi  elektr  yoyi  ta`sirida  erigan  metall  mayda 

zarrachalarning terining ustki qatlamiga kirib qolishidir. 

Bu  xodisa,  masalan,  qisqa  tovushlarda,  kuchlanish  ostida  bo`lgan  ajratgich 

va rubiliniklarni tarmoqdan uzatayotganda ro`y beradi. 

Mexanik shikastlanishlar odam orqali o`tayotgan tok ta`sirida mushaklarning 

ixtiyorsiz ravishda keskin tortishib qolishi oqibatida yuz beradi. Natijada teri, qon 

tomirlari  va  asab  tuqimalari  uzilishi,  shuningdek  bo`yinlar  qichishi  va  xatto 

suyaklar sinishi mumkin. 

Elektr  toki  urishi  deganda,  organizm  orqali  elektr  toki  o`tganida  tirik 

to`qimalarning asabiylashishi natijasida mushaklarning ixtiyorsiz ravishda tortishib 

qolishi tushuniladi. 

Odam  organizmi  elektr  tokining  ta`siri  qanday  oqibatlarga  olib  kelishiga 

qarab,  elektr  toki  urishining  shartli  ravishda  quydagi  to`rt  darajaga  ajratish 

mumkin: 

1. Daraja odamning mushaklari tortishib qoladi, ammo u xushidan ketmaydi; 

73 

2  Daraja  odamning  mushaklari  tortishib  qoladi,  u  xushidan  ketadi,  lekin  u 

nafas oladi, va yuragi ishlaydi;  

3  Daraja  odamning  mushaklari  tortishib,  yuragining  ishlashi  yoki  nafas 

olishi buziladi, (yoki ikkalasi baravar ro’y beradi); 

4  Daraja  klinik  o’lim  yuz  beradi,  ya’ni  nafas  olish  va  qon  aylanishi 

to`xtaydi. 

Klinik  o’lim  xayot  bilan  o`lim  o`rtasidagi  holat  bo`lib,  yurak  va  o`pka 

ishlashdan  to`xtagan  vaqtidan  boshlanadi.Klinik  o’lim  holatida  bo`lgan  odamda 

xech  qanday  xayot  belgilari  bo`lmaydi:  u  nafas  olmaydi,  yuragi  ishlamaydi, 

og`riqni  sezmaydi,  ko`z  qorachig`i  kengayadi  va  yorug`likni  sezmaydi.Ammo  bu 

davr organizmida xayot xali butunlay so`nmagan bo`ladi, chunki uning tuqimalari 

darrov  o`lmaydi  va  turli  a`zolari  xali  ishlab  turadi.  Garchi  bu  jarayon  endi  juda 

sust, odatdagidan farqli ravishda kechsada, ammo eng kichik xayot faoliyati uchun 

hatarli bo`ladi. 

Birinchi  navbatda  kislorod  yetishmasligiga  juda  sezgir  bo`lgan  bosh  miya 

qobig`ining  xujayralari  o’la  boshlaydi.  Ong  va  taffakur  ana  shu  xujayralarning 

faoliyatiga  bog’liq.  Shu  sababli  klinik  o’limning  davom  etish  vaqti  yurakning 

ishlashi va nafas olish to`xtagan paytda to bosh miya xujayralari o`la boshlaydigan 

paytga  qadar  o`tadigan  vaqt  bilan  aniqlanadi.  Ko`p  hollarda  bu  vaqt  4—6  minut, 

sog`lom kishilarda tasodifan elektr toki urishi natijasida o`lganda esa 7—8 minutni 

tashkil etadi. 

Biologik  (xaqiqiy)  o`limni  qaytarib  bo`lmaydi,  xodisa  bo`lib,  bunda 

organizm xujayralari va to`qimalarida biologik jarayonlar to`xtaydi. 

Elektr toki ta`sirining oqibati qator omillar ; 

Odamdan  o`tayotgan  tok  kuchi  va  uning  ta`siri  etib  turishi  vaqtiga  o`tish 

yo`liga,  tarmoq  kuchlanishiga,  odam  tanasining  qarshiligiga,  tok  turi  va 

chastotasiga hamda organizmning o`ziga xos xususiyatlariga bog`lik. 

Elektr  qurilmalarida  qo`llaniladigan  kuchlanishlar  odamlarni  shikastlash 

xavfi darajasiga ko`ra uch turga; past volt -12 va 42 V, o`rta - 42 dan 1000 V gacha 

hamda  yuqori  –  1000  dan  ziyod  kuchlanishlarga  ajratiladi.  Past  voltli  kuchlanish 

74 

shartli  ravishda  xavfsiz  xisoblanadi,  ammo  muhitga  bog`liq  ravishda  bunday 

kuchlanish ham xavf tug`dirishi mumkin. 

Odam  tanasidan  o`tuvchi  tokning  qiymati  bosh  omil  bo`lib,  shkastlanish 

oqibati  unga  bog`liqdir:  tok  qancha  katta  bo`lsa,  uning  ta`siri  shuncha  xavfli 

bo`ladi.  Odam  o`zi  orqali  o`tayotgan  50  Gts  chastotali  va  nisbatan  kichik  0,5-1,5 

mAmper qiymatli tokni seza boshlaydi. Bu tok sezilarli tok deb ataladi. U odamni 

shikastlamaydi, shuning uchun xavfsiz xisoblanadi. 

Tok  kuchi  kattalashib  borgani  sari  og`riqni  sezish  ortib  boradi.  10—15mA 

/50 Gts li tok mushaklarning kuchli va juda og`riqli tarzda tortishib qolishiga olib 

keladi,  odam  bunday  tortishishlarni  yenga  olmaydi,  ya’ni  tok  o`tayotgan  qismiga 

tegib  turgan  qo`lni  tortib  ololmaydi,  simni  o`zidan  olib  tashlay  olmaydi  va  xuddi 

tok  o`tkazuvchi  qismiga  yopishib  kolgandek  bo`ladi.  Bunday  tok  qo`yib 

yubormaydigan tok deyiladi. 

mAmper-li  tok  to`g`ridan-to`g`ri  yurak  muskullariga  ta`sir  qilib  uning 

to`xtab  qolishiga  yoki  muskullarga  ta`siri  qilib  uning  to`xtab  qolishiga  yoki 

fibratsiyasiga sabab bo`ladi. Bunday sharoitda yurak nasos singari ishlay olmaydi. 

Natijada qon aylanishi to`xtaydi va organizm o`ladi. 

Odam tanasidagi xar xil to`qimalar elektr tokiga turlicha qarshilik ko`rsatadi. 

Masalan,teri, uning  epidermis  deb  ataladigan  tashqi  qatlamlarining  qalinligi 0,1  –

0,5  mm  bo`ladi  va  asosan  jonsiz  qotib  ketgan  xujayralardan  tashkil  topadi.  Bu 

qatlamning  karshiligi  katta,  bo`lib  odam  tanasining  umumiy  qarshiligini 

belgilaydi.Odam  tanasi  ichki  to`qimalarning  qarshiligi  ----  300  ---  500  Om  ni 

tashkil  etadi.  Odam  tanasining  qarshiligi  3000  dan  1000000  Om  gacha  o`zgarib 

turadi.  Shikastlangan  tananing  qarshiligi  eng  past  300  ---  500  Om  bo`ladi.  Tok 

kattalashishi va uning tanadan o`tib turish vaqti ortishi bilan ter chiqishi ko`payishi 

va  boshqa  omillar  tufayli  tananing  qarshiligi  pasayadi.  Qarshilikni  xisoblashda 

odam tanasining o`rtacha qarshiligi 1000 Om ga teng qilib olinadi. 

Odamlarni elektr tokidan shikastlanishining asosiy sabablari quyidagilardan 

iborat: 

75 

1.  Kuchlanish  ostida  bo`lgan  tok  o`tkazuvchi  qismlarga  tasodifan  tegib 

ketish, tok o`tkazuvchi qismlarda kuchlanish borligini bilmay qolganda yuz berishi 

mumkin. 

2.Elektr  qurilmasining  odatdagi  sharoitda  kuchlanish  ostida  bo`lmaydigan, 

ammo tasodifan kuchlanish ostida qolgan matall qismlariga tegib ketganda. 

3.Odam  turgan  yer  Qadam  kuchlanishining  paydo  bo`lish.  Bu  hol  simning 

yerga  tutashib  qolishi,  potentsial  chiqib  ketishi,  ximoyalovchi  yerga  ulash 

uskunisining, nollash simning buzilganligi va boshqa sabablar tufayli yuz beradi. 

Odamning  tok  zanjiriga  ulanib  qolish  sxemasi  turlicha  bo`lishi  mumkin: 

odatda ikki fazaga tegib ketish; va bir fazaga tegib ketish.