Боб керамика ва шишалар кимёвий технологияси


Download 1.33 Mb.
bet71/102
Sana07.02.2023
Hajmi1.33 Mb.
#1175242
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   102
Bog'liq
Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi (A.Ismatov va b.)

Глиеж портландцемент — портландцемент клинкери ва глиежни майда туйиш билан ҳосил килинади. Глиеж
портландцементда гидравлик кушилма микдори тайёр маҳ- сулот массасининг камида 30 % ини ташкил этиши лозим. Тишлашиш муддатларини керагича узгартириб туриш учун цементни туйиш жараёнида купи билан 3 % гача гипс кушиш керак.
Глиеж таркиби, асосан кремний оксид ва кам микдор- даги алюминий оксид (шунингдеқ бошка оксидлар)дан иборат. Кремний ва алюминий оксиднинг бир қисми аморф ҳолда булиб, оҳакка жуда учдир. Глиеж оҳак билан узаро таъсир этганда кальций гидросиликатлар х,осил булади. Улар сувда эрувчан оҳакни сувда амалда эримайдиган гид- росиликатларга айлантиради. Натижада аралашма кртаёт- ганда эркин оҳак ажралиб чикдрадиган богловчи модда портландцементни сувга чидамли килиб куяди.
Бундай кушилмаларни ишлатиш катта иктисодий фойда х;ам берди. Портландцементнинг таннархи унинг энг му- ҳим ва кимматли ташкил этувчиси клинкер урнига кис- ман арзон табиий глиежлар ишлатиш ҳисобига арзонла- шади. .
Глиеж унчалик мустаҳкам булмагач, осон майдаланиб кетадиган, говак материалдир. Бу заррачаларнинг сирти катта эканлигини курсатади. Кисман шу сабабли кушил- малар юқори реакцияга киришиш хусусиятига эга. Глиеж- ларнинг активлиги заррачалар улчамига, куйиш темпера- турасига боглик булиб, заррачалар йириклашган ва тем­пература ортган сари уларнинг активлиги хам пасайиб боради. Мустаҳкамлик эса куйдириш температураси кута- рилиши билан ор!ади.
Глиеж портландцемент ишлаб чикариш технологияси хомашё ва ишлаб чикариш жараёнини ташкил этишга кура, оддий портландцемент тайёрлаш технологиясига ухшаш. Факат клинкерни туйиш пайтида цементга кушимча компонент-глиеж солиниши билан фаркланади. Цементга Канча кушимча солинаётгани аниктекшириб борилади. За- водларда бу максадда автоматик масса — улушлагичлар ишлатилади.
Глиежнинг таъсири клинкер минераллари гидратация- ланаётганда ажралиб чикадиган оҳакнинг ютилишига асос- ланган; шунинг учун неча фоиз глиеж кушиш кераклиги бевосита гидратация вактида Са(ОН)2 ажралиб чикадиган клинкер минерали микдорига боглик- Маълумки, уч каль- цийли силикат, шундай минерал ҳисобланади ва демақ клинкерда уч кальцийли силикат микдори канчалик куп булса, дастлабки котиш даврида цемент мустаҳкамлигига зарар килмаган ҳолда шунчалик куп глиеж кушиш мум­кин. Лаборатория синовларига кура, тахминан х,ар 1 % уч кальцийли силикатга 0,5—0,75 % гидравлик кушилма со- лиш мумкин. Шунга асосан, пуццолан портландцемент тайёрлаш учун уч кальцийли силикатга бой алитли клин- керлар ишлатиш максадга мувофиқ, деган хулосага кели- шиш мумкин. Аммо кушилманинг йул куйилиши мумкин булган микдорини ҳамма вакт клинкернинг минералогик таркибига қараб белгилаб булмайди. Чунки кушилмалар- нинг активлиги ҳар хил булади. Масалан, 1 г трепел ёки диатомит 150 мг гача СаО, пемза ёки глиеж эса 50 мг СаО ютади. 0ҳакни туликбириктириш учун активлиги паст кушилмага нисбатан актив кушилмадан кам талаб кили- нади. Амалий маълумотларга кура, активлиги 200 булган кремний оксидли чикинди кушилмасининг оптимал миқ- дори цемент массасидан 20—25 %, активлиги 150 булган трепел, опока, диатомит ва бошкдларники эса 25—30 % ва активлиги 50—60 кушилмаларники 40—50 % булади.
Иктисодий жихҳатдан эса кушилма имкони борича куп кушилгани маъкул. Бироқ бу цемент мустаҳкамлигининг усиш тезлигига ва унинг сунгги пишикдик кийматига таъ­сир курсатади, чунки кушилма микдори ортиши билан це­ментнинг котиш шароитлари ёмонлашади.
Глиеж портландцемент чучук сув ва таркибида суль­фат тузлари булган шур сувларга чидамли. Оптимал миқ- дордаги (30 % атрофида) глиежни портландцемент тар­кибига уни туйишдан олдин кушганда унинг мустаҳкам- лиги камаймайди, зичлиги эса ортади. Глиеж оддий портландцементнинг зичлигини ошириш вге «цемент ба- цилласи»нинг зарарли таъсирини камайтириш оркали чу­чук ва сульфатли шур сувларга туррунлигини, х,аво ва ат­мосфера таъсирига чидамлилигини оширади. Бирок бу билан портландцемент клинкери ва глиеж асосида суль­фат тузли сувга чидамли цемент ишлаб чикариш масаласи бутунлай х,ал килинган эмас эди. Цементни сульфат тузли сувларга чидамлилигига эришиш учун портландцемент клинкерига 70 % гача глиеж кушиш керак. Бу цемент даст­лабки котиш тезлиги буйича жуда суст булиб, кам мустах,- камликка эга ва совукка чидамсиз. Куп йиллар давомида олиб борилган изланишлар натижасида портландцемент клинкерининг минералогик таркибини узгартириш йули билан цементнинг сульфатли сувларга чидамлилиги оши- рилди. Глиежни узгартирилган минералогик таркибли. яъни кам алюминатли портландцементга кушиш йули билан сульфатли сувларга чидамли глиеж портландцемент олинди. Бу ерда шуни ҳам таъкидлаб утиш зарурки, Урта Осиё республикаларининг купгина худудлари жуда шураланган. Ер усти ва ер ости сувларида тузлар жуда куп, оддий порт- ландцементлар бунга чидаш бера олмайди. Урта Осиё рес- публикаларида шундай шароитга чидамли янги цемент глиеж портландцемент х,исобланмокда.
Узбекистонда, Кувасой цемент комбинатида биринчи марта 1940 йил 30% кушилмали, 1948 йилда эса Бекобод ва бошқа цемент комбинатларида сульфатли сувларга чи­дамли глиеж портландцемент ишлаб чиқарила бошланди. Бундай цементнинг ишлаб чиҳарилиши натижасида це­мент тежалди ва халқ хужалигига фойда келтирилди. Бу цемент ер ости ҳамда улкан сув иншоотларини куришда кенг ишлатилмокда.
Ангрен ва Кизил Кия глиеж конлари сунгги йилларда улкан хомашё базаларига айланган. Куп йиллар давомида глиеж портландцементнинг хоссасини урганиш шуни курсатадики, унинг ишлаб чиқарилиши ва курилишда ишлатилиши глиежнинг цементга кушиладиган киммат- баҳо ва ишончли кушилма эканлигини исботлади.
196.8 йилнинг бошида Тухтагул ГЭС иншоотини куриш учун махсус цемент танлаш керак булди. Баландлиги 215 метр булган бу иншоот массив гравитациялидир. Бу ин- шоот учун 3,6 миллион куб метр бетон ишлатиш керак эди. Аввал курилишда марказий районлардан (яъни Рос- сиядан) келтирилган цемент йшлатишга карор килинган эди. Чунки бу курилишга ишлатиладиган инерт тулдиргич реакцияга киришадиган кремний оксидга бой, глиеж эса 4 % гача ишқорий моддаларга эга. Кремний оксид ва ишқ- орий моддаларнинг узаро бирикишидан ҳосил булган ком­плекс бирикмалар х,ажми олдинги икки модда хажмлари йигиндисига нисбатан бир неча марта катта булиб, бетон- да ички кучланишлар пайдо кдпиб, уни ёриб юбориши мумкин деб фараз килинди. Шуларни назарда тутиб мута- хассислар глиеж портландцементни бу иншоот учун ишла- тиш хавфли деб қараб, бу мақсадда махсус цемент ишла- тиш кераклигини таъкидладилар. И. С. Канципольский та- шаббуси билан глиеж портландцемент узоқ вактга чидаши, сульфатли сувларга туррунлиги ва глиеж таркибидаги иш- корларнинг инертлиги, яъни сув ҳамда оҳакда эримасли- ги каби яхши хоссага эгалиги туфайли бу Тухтагул иншо- оти курилишида глиеж портландцемент ишлатилди. Сунгра глиеж портландцемент учун техникавий шартлар ишлаб чикилди. Шундан сунг Тухтагул ГЭСи курилишига 1969 йилдан бошлаб Кувасой цемент заводи цемент етказиб бера бошлади. Тухтагул сув омбори учун тахминан 1 миллион тонна цемент керак эди. Бундай курилиш учун Кувасой заводи 1,5 йил ишлаши керак. Махсус цементни Россия- дан келтирмасдан, Кувасой заводидан олиб боришнинг узи тахминий ҳисобларга кура, бир неча 10 млн сум (1989 йилгача) маблаг тежади.
Шундай килиб И. С. Канцепольский уз ходимлари би­лан ҳамкорликда мах,аллий глиежлардан портландцемент учун актив минерал кушилма сифатида фойдаланишни таклиф этиши мух,им иқтисодий аҳамиятга эга булди.
Портландцемент ишлаб чиқаришда фосфотошкдллар илгари ишлатилмас эди. Биринчи марта Чимкент фосфорли угитлар заводининг тошқолларини 1966 йилдан бошлаб цемент ишлаб чиқаришда 688—66 номерли вацтинчалик техник шартларга биноан ишлатила бошланди.
Фосфотошҳолларни портландцементнинг котишига таъсири кушилма микдори ва клинкернинг минералогик таркибига кура урганилди. Физик-механик синовларга к)фа, нормал солиштирма сиртли цементга фосфотошколлар кушиш цементнинг сувга талабчанлигига таъсир курсат- майди, бирок унинг тишлашиш муддатини секинлашти- ради. Цементнинг солиштирма сиртини 340—380 м2/кг гача ошириш унинг тишлашиш муддатини бирмунча тезлаш- тиради. Фосфотошколларни цементга кушиш, унинг тиш­лашиш муддатини сусайтиришни фосфотошколлар тар- кибида фосфат кислота тузлари борлиги билан тушунти- рилади.
Фосфотошкдлли цементларнинг солиштирма сирти купайтирилганда ва намуналарга гидротермал ишлов бе- рилганда уларнинг мустахкамлиги ортади. Бундай цемент­ларнинг хавода котиши курилиш нормалари талабларига тула жавоб беради. Аммо тошкдплар микдори ортганда унинг совукда чидамлилиги камая бошлайди, фосфотош- колларни портландцементларга кушиб цемент намунала- рининг киришишини камайтириш ҳам мумкин.
Цементларга 50 % гача фосфотошкрллар кушиш це- ментнинг арматура билан тишлашишини бир неча марта орттиради.
Фосфотошкдллар домна тошколларидан таркибида кам микдорда гилтупроқ борлиги билан фаркданиб, портланд- цементга кушилган фосфотошқол микдорига пропорцио- нал микдорда унинг сульфатли сувларга чидамлиги хам ортади. Синовлар портландцемент таркибида фосфотош- коллар микдори 10—60 % булишини маъкул деб ҳисобла- ди. Одатдаги сульфатли сувларга чидамсиз портландцемент хам 15 % фосфотошқол иштирокида сульфатли сувлар таъ- сирига бардош бера олади.
60-йилларда профессор И. Тошпулатов рахбарлигида янги цемент — глинит портландцемент ихтиро қилинди. Бу цемент Узбекистонда кенг таркдлган махаллий хомашё каолинитли тупроқ (гилвата)ни 700—800°С да киздириб, одатдаги портландцемент клинкерига кушилади, сунфа майдалаб туйиб тайёрланади.
Оқрангдаги гилсимон жинслар каолин деб аталади. Бу жинслар асосан каолинит фуппасига кирадиган минерал- лардап таркиб топган. Глинит портландцемснтнннг суль­фатли сувларга чидамлик даражаси унинг таркибига кушил­ган, қиздирилган каолинитли тупроқ микдорига боглиқ. Бошҳача айтганда, глинит портландцементга киздирил- ган каолинитли тупроқ куп кушилса, у мустахкам булади. Аксинча кам кушилса мустахкамлиги пасаяди.
Глинит портландцемент трепел, опока, диатомит ва бошка tof жинслари кушиб тайёрланадиган пуццолан порт­ландцементларга нисбатан устун туради. Бу цементнинг энг яхши хоссаларидан бири шуки, у иссик курук хавода хам, совуқ хавода хам бирдай мустахкам булади, музлаш нати- жасида емирилмайди. Бу цементни ишлаб чикариш икти- содий жихатдан самарали эмас деб хисоблайдилар, чунки каолин тупрогини куйдиришга куп микдорда ёкилги сарф булиши хисоблаб чикилган.

Портландцемент клинкери билан донадор домна шла- гини бирга туйишдан, ҳосил булган богловчи материал шлакли портландцемент деб аталади. Цементдаги шлак миқ- дори 30—60 % дан ошмаслиги керак.
Шлакка куйидаги техникавий шартлар куйилади: дом­на шлаклари асосида купинча шлакли портландцемент, сульфатлашган, оҳакли шлакли цемент каби богловчилар тайёрланади. Шлакли цемент ишлаб чикаришда айниқса тез совиган домна шлаги катта аҳамиятга эга. Шлаклар нам ва яримкурук усулларда яхшилаб туйилади.
Шлакли портландцемент куйидаги маркаларда ишлаб чикарилади: 200, 300, 400 ва 500. Шлакли портландце- ментнинг узига хос хусусиятларидан бири унда тишла­шиш ва котиш жараёнининг секинлигидир.
Тишлашиш 45 минутдан сунг бошланади ва 12 соатгача давом этади. Майдалик даражаси портландцементникига тенг. Шлакли портландцемент бетон ва темир-бетон кон- струкциялар тайёрлашда, сунъий тошлар, к.оришмалар тай- ёрлашда, сувокчиликда кенг ишлатилади.
Сульфат шлакли цементлар — 35—70 % гача донадор домна шлаги билан гипсни туйиш жараёнида портландце­мент ёки оҳак кушиб олинадиган богловчи моддадир. Суль­фат шлакли цемент 150, 200, 250, 300 маркаларда чика­рилади.
Охҳак шлакли цементлар донадор домна шлаги билан 25 % оҳакни туйиб, сунмаган аралашмага гипс кушиб олин­ган богловчидир.


Download 1.33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   102




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling