Book · November 016 citations reads 181 author

Гигиеналык; буйымлар атамалары
Бул топарга адамлардыц жекке гигиенасы ушын зурурли 
болган затлардыц атамалары киреди.
Белмени сыпырып тазалауда ец тийкаргы курал сипсе болып 
табылады. 
Кир жууыу ушын, гейде жууыныу ушын лэген х,эм 
корытодан пайдаланылады.
Сулги бет-колды, тула-беденди суртиу ушын, майлыц 
жууылган ыдыслардыц холин кетириу, дастурханды тазалау, 
аукатланып болганнан кейин колды суртиу ушын пайдаланады.
Тарац -  шаш, сакал х,эм т.б. сол сыяклы нэрсени жазып 
тарайтугын буйым. Тарац сезиниц катнасында пайда болган 
накыл-макаллар да ушырасады: Шаштыц кирин тарак алады, 
жаксы аты таракка калады; Шешели жетим басында, тарак пенен 
кол ойнар хэм т.б.
Ванна -  шомылыу, жууынып шайыныу ушын металлдан 
исленген улкен ыдыс. Душ -  жууыныу ушын сууды майда 
тесиклерден жауындай соргалатып беретугын курылма.
Пылесос -  палас ямаса гилемлерди шацнан тазалау ушын 
арналган аппарат. Щётка ~ кийим-кеншек, аяк-кийим х,эм т.б.
1 Этнография каракалпаков X IX -н а ч ал о XX века. Ташкент, Фан, 1980, 153-бет.
23

---

затларды тазалайтугын, суртетугын кылдан, жуннен хэм баска да 
жасалма затлардан исленген буйым.
Булардан баска да кир 
машын, 
мочалка, 
сабын, 
порошок,сода умывальник, тряпка х,эм т.б. сезлерди киргизиуге 
болады.
Каракалпак; тилиндеги уй буйымлары 
атамаларыньщ тарийхый шыгысы 
Туркийше сезлер
Каракалпак 
тилиндеги 
уй 
буйымларына 
байланыслы 
сезлердин кепшилигин туркийше сезлер курайды. Усындай 
сезлердиц бири - пышац. Ол бир нэрсени кесиуге, туурауга, мал 
сойыуга арналган буйымды ацлатады. 
Илимпазлардыц 
пикирлери 
бойынша, 
пышац 
сози 
бич 
фейилине 
—ац 
косымтасыньщ косылыуынан жасалган.1
Каракалпак 
халкында 
пышац 
сезиниц 
катнасында 
темендегидей накыл-макаллар ушырасады: Огиз жыгылса пышак 
алган кебейер; Жогалган пышактын сабы алтын; Отпес пышак 
кол кесер, кол кессс де мол кесер; Полат пышак кында жатпайды, 
ер жигит сында жатпайды 
хэм т.б. Сондай-ак бул сездиц 
катнасында тураклы сез дизбеклери де жасалган. Мысалы: пышац 
жумсады - «пышакты курал ретинде пайдаланды»; пышац жузи 
— «кыйыншыльщ уакыт»; пышац кескендей тыйылды — «бирден 
токтады»; пышакца жарады - «сойыслыкка болады, семиз мал»; 
пышацца илинди - «сойылды, бауызлады»; пышацсыз сойды -
«ауыр аухалда калдырды, уялтты» хэм т.б.
Цазан -  аукат писириу ямаса суу ысытыу ушын шойыннан 
куйып исленген буйым. Цазан сезиниц келип шыгыуын
В.Г.Егоров цаз, цазыу фейили менен байланыстырын, цазыу 
фейилинин 
тубири 
цаз 
га>цазган>цаз/г/ан>цазан 
болып 
фонетикалык 
езгерислер тийкарында жетип келген деп 
есаплайды.2 Л.Х.Гафурованыц пикиринше, цаз фейилине - ан 
косымтасыньщ жалганыуынан жасалган.3
И см оилов М., М елиев К , Сапаров М. Урта Осиё ва Козогистон туркий тиллари лексикасидан тадкикот, 30- 
бет; Гафурива Л.Х. Бытовая лексика современного узбекского языка, 24-бет; Ш ойбекив Р.Н. Казак зергерлж
енср ш щ лексикасы. Алматы, 1993, 30-бст.
' Егоров В.Г. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964, 337-бет.
Гафурова JJ.X. Бытовая лексика современного узбекского языка, 18-бет.
24
Каракалпак тилинде цазан сезинин катнасында темендеги 
накыл-макаллар хэм тураклы сез дизбеклери колланылады: 
Казанга жолама карасы жугады; Казанга не салсац, шемишке сол 
илинер; Казаншыньщ ерки бар, кайдан кулак шыгарса; Жазда 
тебеси кайнамаганныц, кыста казаны кайнамас; Атаныц акылы 
пайдасыз болса, кара сезге казан кайнамас; Казаннан какпак 
кетсе, ийттен уят кетер; Берместиц асы писпейди, казаны оттан 
туспейди; Отыз жерге от жагып, кырык жерге казан асыу; 
Казанын сууга таслады//казаны куурады - аукат аспады» хэм т.б.