Bo’ranov O. B. Xalqaro menejment

8.9.- jadval. Dunyoning eng yirik transmilliy kompaniyalari ro’yxati. 
 
Ushbu ro’yxatda eng birinchi o’rinni AQSHning “General Electric” TMKsi 
egallaydi. Uning chet el aktivlari qiymati 420.3 mlrd dollarni tashkil etadi. 
Shuningdek ro’yxatdan Buyuk Britaniyaning “Vodafon”, Yaponiyaning “Toyota” 
TMK lari o’rin olgan. 

---

157 
8.10- jadval. TNI indeksi bo’yicha lider TMK lar ro’yxati. 
Yuqoridagilardan tashqari TNI indeksi ro’yxatidan Italiyaning, Niderlandiyaning, 
Irlandiyaning, Norvegiyaning, Malayziyaning bir nechta TMK lari o’rin olgan. 
Transmilliy biznesni boshqarishning muammolari. TMK larga bo’lgan 
o’zgacha yondashuv 70-yillarga borib taqaladi. TMK larning rivojlanishi va ularning 
Jahon iqtisodiyotida tutayotgan o’rni BMT tomonidan befarq qaralmaydi va BMT 
TMK harakati Kodeksini yaratadi va Tmk larning faoliyati bilan bevosita 
shug’ullanuvchi Qo’mita tuziladi. 
TMK bo’yicha maxsus qo’mita tuzilgan bo’lsada, TMK faoliyatining aynan qolipga 
solingan standarti mavjud emes. Bunga asosiy sabab:
 
TMK ning ko’pdavlatliligi;
 
TMK joylashgan va faoliyat yuritadigan davlatlarning ijtimoiy va iqtisodiy, 
huquqiy me’yorkarining bir-biridan farqlanishi;
 
TMK larning tashkiliy va ma’muriy tuzilishi ular faoliyat yuritayotgan 
davlatlar siyosatidan kelib chiqishi.
90-yillardan buyon TMK ning muvofiqlashtirilishi va ma’lum standart asosida ish 
olib borishi BMT tomonidan ko’rib chiqilmoqda, hatto 1000 dan ortiq kelishuvlar 
ham imzolangan. Ammo haligacha standart mavjud emas.

---

158 
Xulosalar 
1. Zamonaviy xalqaro kompaniyalarning aksariyat qismi transmilliy korpo-
ratsiyalarni namoyon etadi. Tashkiliy shakli bo’yicha ular umumiy mulkchilik bilan 
bog’langan aktivlarga egalik qiluvchi konsernlardir. Ular oldingi o’tmishdoshlari – 
kartel, sindikat, trestlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularning a’zolari o’z 
kapitallarining egasi bo’lib qolar edilar. 
2. Milliy kompaniyani xalqaro kompaniya maqomini olishga undovchi asosiy 
sabablarga tovar aylanmasi o’sishi bilan sotish bozorini va demak foydani ham 
ko’paytirish, ishlab chiqarish va sotish harajatlarini qabul qiluvchi mamlakatdagi 
arzon xomashyo va ishchi kuchi hisobiga qisqartirish, qabul qiluvchi mamlakat 
sanoatidan, kredit-moliya tizimi, sotish kanallari va infratuzilmasidan foydalanish 
hisoblanadi. 
3. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni ham o’ziga jalb 
etadi. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni izlash, ko’p 
sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash harajatlarini va shuningdek transport 
kompaniyalari bilan uzoq muddatli muntazam kelishuvlar hisobiga transport 
harajatlarini qisqartirish orqali sotish bozori barqarorligini ta’minlaydi. 
4. Konsorsiumlarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan kichik va o’rta 
kompaniyalarga ham) eksport ishlab chiqarish uchun zarur uskunalar bilan ta’minlash 
va tashqi bozorga chiqish uchun moliyaviy va boshqa resurslarni birlashtirish 
imkoniyatini yaratadi. 
5. TMK faoliyatining samaradorligi 3 manbaga asoslanadi: 
- turli mamlakatlarning tabiiy resurslariga, yirik kapital va fan-texnikada yangilik 
kiritishga patentlarning ko’pchilik qismiga egalik qilish; 
- butun dunyoda mahsuldor yerlar, tabiiy boyliklar, qulay iqlim va arzon ishchi 
kuchining optimal kombinatsiyasi asosida o’z korxonalarini joylashtirish afzalligidan 
foydalanish. 
- xalqaro marketing konsepsiyasidan foydalanish asosida baynalmilal ishlab 
chiqarishni tashkil etishda xalqaro menejment tajribasidan foydalanish. 

---

159 
6. TMK millatini aniqlovchi ko’rsatkichlar bo’lib ro’yxatdan o’tish joyi, shtab-
kvartiraning joylashuvi, aksiyalarni nazorat paketiga ega aksiyadorlarning millati 
hisoblanadi. 
7. 2008 yilda boshlangan va jahon hamjamiyatini jiddiy tashvishga solgan global 
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz TMKlarning investitsion faoliyatiga o’z salbiy ta’sirini 
o’tkazdi. 
8. Tovar va xizmatlarga talabning pasayishi, korporatsiyalar foydasining kamayishi 
va aktsiyalar narhlarining keskin pasayishi xalqaro qo’shilish va qo’shib olishlar 
jarayoniga (M&As) ham ta’sir ko’rsatdi, bu esa TXIlarning rivojlangan, shuningdek 
tobora ko’proq rivojlanayotgan mamlakatlarga kirib borishining asosiy usullaridan 
biridir. 
10-§. Jahon xo’jaligida strategik al’yanslarning shakllanishi va mohiyati.