Бошқарув психологияси ўҚув қЎлланма

Гуруҳ тушунчаси. Гуруҳ тушунчаси ижтимоий психологиядаги энг 
муҳим иборалардан биридир.
Раҳбар, юқорида таъкидлаганимиздек, ўз фаолиятида ходимлар 
уюшган гуруҳ билан мулоқотда бўлар экан, уларга хос хусусиятларни 
билиши ва ундан бошқарув фаолиятида унумли фойдаланиши лозим. 
Ташкилот мақсадларига мувофиқ уюшган гуруҳни меҳнат жамоаси деб аташ 
мумкин. Раҳбар ўз фаолиятида мулоқотга киришадиган гуруҳлар бир неча 
турларга бўлинади. Ходимларнинг сони ва улар ўртасидаги муносабатга 
кўра кичик ва катта гуруҳлар фарқланади. Хусусан, кичик гуруҳдаги 
ходимларнинг муносабати бевосита кўринишда бўлса, катта гурух аъзолари 
эса бавосита муносабатда бўладилар.
Кичик гуруҳлар психологик жиҳатдан талқин этилганда, уларга 
алоқадор қуйидаги хусусиятлар фарқланади: 
 гуруҳ аъзоларидан бирининг хатти-ҳаракати бошқа аъзоларга 
таъсир этади; 
 гуруҳ аъзолари шахсий ёки умумий эҳтиёжларини қондиришда бир-
бирларига мухтождир. 
Бундай таъриф машҳур психолог К. Левинга тегишли бўлиб, у гуруҳ 
ичида рўй берадиган жараёнларни илмий жиҳатдан таҳлил этади. 
Бинобарин, бирон ташкилотдаги кичик гуруҳни назарда тутсак, гуруҳ 
аъзоларига хос умумий мақсаднинг мавжудлиги таъкидланади.
Демак, бир бутун корхонани ташкил этувчи кичик гуруҳлар мажмуаси 
катта гуруҳ дейилади. Лекин кичик ва катта гуруҳларга ички жараёнлар 
ўзига хос бўлиб, раҳбар у ёки бу гуруҳ билан мулоқотга киришганда мазкур 
хусусиятларни ҳисобга олиши лозим. 
Гуруҳ турлари. Умуман, психология фанида гуруҳларни фарқлаш бир 
неча мезон бўйича амалга оширилади. Қуйидаги хусусиятлар гуруҳ 

---

74
табиатини янда чуқурроқ тушуниш ва бундан бошқарув фаолиятида 
фойдаланиш имконини беради.
Кичик гуруҳнинг ўзи иккига бўлинади:
 бирламчи гуруҳ ўз аҳиллиги ва ўзидаги «БИЗ» ҳиссиётининг 
юксаклиги билан кўзга ташланади. Асосий белгилари – унинг камсонлилиги, 
аъзолари ўртасидаги масофа яқинлиги, ўзаро муносабатларнинг шахсий 
хусусиятларга асосланганлиги. Бундай гуруҳга ёрқин мисол сифатида 
оилани келтириш мумкин.
 иккиламчи гуруҳ деб фаолияти аниқ мақсадга йўналган ва ўзаро 
муносабатларда расмий жиҳатлар кузатиладиган жамоага айтилади. Бундай 
гуруҳда асосий диққат ўзаро муносабатларга эмас, балки маълум вазифани 
бажариш малакасига қаратилади.
Раҳбар бошқарув фаолиятида турли мақсадда тузилган гуруҳларда 
турлича психологик муҳитни шакллантиришга эътибор бериши керак. 
Масалан, қисқа муддатли ва малакали меҳнат талаб қиладиган вазифаларни 
адо этиш учун тузилган гуруҳда асосий мақсад меҳнат фаолиятига 
қаратилади ва жамоа бирдамлигига боғлиқ тадбирлар чекланади. Доимий ва 
мунтазам фаолият юритувчи гуруҳда эса бажарилаётган меҳнат билан бир 
қаторда айни жамоада соғлом ва аҳил муҳит яратиш йўли танланади.
Кичик гуруҳнинг яна бир кўриниши референт гуруҳ деб аталади. 
Референт гуруҳ, ўз мазмунига кўра, бирон кимса учун энг ардоқли ва ўзига 
яқин тутувчи жамоани англатади. Одатда ҳар ким референт гуруҳни ўзига 
намуна сифатида қабул қилади ва ўз хулқини шу гуруҳ нормалари билан 
мослаштиришга интилади.
Ўз моҳиятига кўра референт гуруҳ салбий ва ижобий характерга эга 
бўлиши мумкин. Ижобий мазмунга хос референт гуруҳ ташкилот мақсадига 
мувофиқ ишлайди ва ундаги жараёнлар умумий мақсадга бўйсунган бўлади. 
Салбий мазмун касб этган референт гуруҳдаги норма ва хулқ-атвор 
шакллари жамоа манфаатига зид бўлиши ва ташкилот мақсади билан мос 
келмаслиги мумкин. Масалан, бу манзара меҳнат жамоасидаги баъзи 
ходимлар тўдасининг мунтазам равишда тартиббузарликка йўл қўйиши ёки 
асосий иш вақтида ўз фаолиятини бошқа йўналишга бағишлашида кўринади.
Одатда ҳар бир жамоада бир неча референт гуруҳлар учраши табиий. 
Раҳбар бундай вақтда ушбу гуруҳнинг салбий ёки ижобий мазмунга 
йўналганини дарҳол ажратиб олиши ва шу асосда уларга нисбатан ўз 
муносабатини билдириши лозим. Ижобий йўналишга эга бўлган референт 
гуруҳни қўллаш билан бирга аста-секин ундаги аъзолар сонининг кўпайиши 
ҳақида ғамхўрлик қилиш керак. Салбий йўналишдаги гуруҳга нисбатан 
танланган асосий сиёсат эса, ушбу гуруҳ аъзоларига топшириладиган 
вазифалар асносида иложи борича уларни бир-биридан узоқлаштиришга 
қаратилган бўлиши зарур.
Юқорида санаб ўтилганлар қаторида расмий ва норасмий гуруҳлар ҳам 
мавжуд. Расмий гуруҳ бирон мақсадга эришиш йўлида ташкил топади. 
Масалан, бригада, бўлим, маъмурият каби расмий меҳнат жамоалари... 
Одатда мазкур гуруҳларнинг фаолияти маълум бир мақсадга йўналган 

---

75
равишда бошқарилади. Бундай гуруҳнинг ташкил топиши ҳуқуқий жиҳатдан 
расмийлаштирилиб қўйилади.
Норасмий гуруҳлар тасодифан пайдо бўлади ва бу ҳолат у ёки бу 
корхона ичида юз бериши мумкин. Норасмий гуруҳ ташкил топишининг 
манбаалари шу гуруҳ аъзоларига хос умумий манфаат ва ўзаро илиқ 
муносабатларнинг мавжудлигида кўринади. Норасмий гуруҳ корхона 
расмий тизимидан мустақиллиги, ўз олдига қўйган мақсадининг ноаниқлиги 
билан ифодаланади. Бундай гуруҳни баъзан манфаатлар бўйича бирлашиш 
деса ҳам бўлади.
Ташкилот миқёсида, дадил айта оламизки, юқорида санаб ўтилган 
гуруҳ турларининг ҳамма кўриниши мавжуд. Гуруҳ ўз аъзоларига ўз 
таъсирини ўтказади ва гуруҳий нормаларга риоя қилишга шароит яратади, 
қолаверса, ижтимоий назорат олиб боради. Жамоа таркибида ходим корхона 
мақсадларини тўлароқ англайди ва умумий масъулиятга беихтиёр шерик 
бўлади. Жамоа аъзолари билан ҳамкорликда ҳаракат қилган ҳолда, у якка 
тартибдаги интилишга нисбатан кўпроқ самарага эришади.