Boshlang’ich matematika kursida nazariya rolining kuchaytirilishi o’qitish (ta’lim) mazmuni va metodlarinigina emas, balki har XIL ko’rgazmali vositalardan foydalanish mazmuni xarakterini ham qayta ko’rishni talab qildi

2-rasm 

●     ● 

3+2=5 

●     ● 

4+1=5    va hokazo . 

 

3-rasm  

       e) Grafik  modellar  ( rasmlar,  sxemalar  va  chizmalar).  

        Rasmlar, sxemalar  va  chizmalar   ko’rgazmalilikning    eng  ko’p   tarqalgan    

turidir,  ulardan maktab praktikasida    eng   ko’p foydalaniladi. Ammo   ko’pincha   

ularni  doskada  o’qituvchining  o’zi  yasaydi  yoki  uning  rahbarligida  o’quvchi   

---

 

40 

yasaydi.    Shu bilan     birga     matematika     kursi     programmasi   kichik  yoshdagi 

o’quvchilar   eng   sodda chizma   va   sxemalarni     mustaqil yasay olish    va  

o’qish 

malakalarini 

egallashlariga 

yo’llanma 

beradi. 

Tajriba 

shuni    

ko’rsatmoqdaki,  o’quvchilar  sxemalar va  chizmalar tilini egallab olishlari   uchun   

uzoq  vaqt sermashaqqat  mehnat talab qilinadi. Bolalarni  maktabda  o’qitishning  

birinchi kunidan boshlab kundalik mashqlar sistemasida, borgan sari  qiyinlashtirib 

boriladigan  masalalarni   yechishda  shunday   ish  nazarda   tutilishi kerakki,   bu   

ishni   bajarish   jarayonida   bolalarda   sekin - asta  odatdagi   tekstni   va   analitik   

ifodalarni    grafik      tasvirlar      tiliga  o’tkazish    uchun      lug’at    to’plana      boradi 

(bunda   aksinchasi   ham  nazarda   tutiladi). 

       Shu  xildagi    grafik   metodlar   o’qitishning   samarali   vositasi  bo’la   oladi,   

chunonchi 

o’quvchilarning 

abstrakt 

tafakkurlarining 

ham, 

konkret   

tafakkurlarining  ham  rivojlanishiga  yaxshi  asos  yaratadi;  boshlang’ich   

matematika kursining   arifmetik,  algebraik  va  geometrik   materiallari  orasida  

chuqurroq  matematika  bog’lanishlarni  ta’minlaydi,  bolalarda  matematika   

o’rganishga bo’lgan   qiziqishni   orttiradi

10

. 

        j)Priborlar. 

        1.  Sinf    cho’tlari    boshlang’ich      sinflarda    keng  qo’llaniladi.  Ular  sonlarni   

raqamlash, sonlar ustida arifmetik   amallarni o’rganish   vositalaridan   biri   bo’lib   

xizmat  qiladi.  Masalan,  birinchi    o’nlik  sonlarni  o’rganishda  cho’t  donalaridan   

sanoq materiali   sifatida   foydalanish mumkin, ikkita qo’shni simdagi donalardan   

sonlarni  taqqoslashda   foydalanish   mumkin.  100 ichida qo’shish   va   ayirishni   

o’rganishda  cho’tlardan   qo’shish   va ayirishning   ba’zi    usullarini  (7 + 5, 12 -6   

va    boshqa      holler    uchun  hisoblash    usullari)    illyustratsiyalashda      foydalanish   

mumkin.  II – III sinflarda cho’tlardan 1000 ichida  sonlarni raqamlashni  va ko’p 

xonali   sonlarni   o’rganishda   foydalaniladi. 

        2. Abaklar. Abaklar ikki va uch xonali bo’ladi. Abaklarning konstruksiyalari   

ham      har    xil    bo’lishi  mumkin.  Ularning  ba’zilari  ikki  qator  cho’ntaklardan   

                                                 

10

 Ta'lim taraqqiyoti. O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi Vazirligining a x b o r o t n o m a s i. 7-maxsus 

son.1999 yil. 136-178 bеtlar 

---

 

41 

iborat  bo’lib,  bu  cho’ntaklarga  sanoq  materiallari  qo’yiladi.  Ikki  xonali  abak   

misoli  4-  rasmda  keltirilgan.  Agar  bu  abakning  soqqalarini  ikki    xil  rang  qilinsa, 

undan      birinchi      o’nlik      sonlari      ichida      sonlarni      taqqoslashda  foydalanish  

mumkin   bo’ladi. 

 

 

 

 

○ 

○ 

○ 

○ 

○ 

● 

● 

● 

● 

● 

○ 

○ 

○ 

○ 

○ 

○ 

● 

● 

● 

● 

4-rasm 

        3.  Tarozi      va      mayda      qadoq      toshlar.    Massa    o’lchovlarini  o’rganishda   

pallali  tarozi  va   har   xil   predmetlarni   o’lchash   uchun og’irligi  1, 2, 3, 5, kg   

bo’lgan   toshlardan   foydalaniladi. 

        4. Chizish va  o’lchov asboblari. Bunda hammaga  ma’lum instrumentlar: sinf   

chizg’ichi va o’quvchilar chizg’ichi, sinf va o’quvchilar guniyasi, yog’och   metr, 

ruletka,  sirkul,  soat    millari,  ixtiyoriy  shakldagi  geometrik  figuralarning  yuzlarini   

hisoblash uchun   paletka   nazarda   tutiladi. 

k)  Jadvallar.  Jadvallar   quyidagilarga   bo’linadi:                             

l)   Instruktiv jadvallar, bular raqamlarni yozish, arifmetik amallar  algoritmlarini   

bajarish, masalalar  yechish, ismli sonlar bilan amallar bajarishga bog’liq   bo’lgan  

biror amalni   bajarishga   ko’rsatma  beradi.  

2) Spravochnik    jadvallar. Bunday   jadvallar  spravochnik vazifasini   bajarishi   

ularning   nomidan   ko’rinib   turibdi. Masalan, 10  ichida   qo’shish   jadvali,  ( u   

---

 

42 

birinchi   sinf darsligining   muqovasida   berilgan) ko’paytirish  jadvali,  pifagor 

jadvali  shunday   jadvallar   jumlasiga  kiradi.  

3) O’rgatuvchi   jadvallar  ( yoki  ishchi  jadvallar).  Bunday jadvallardan   asosan  

yangi    tushunchani      shakllantirishda      yoki  yangi      qonuniyatlarni      qarashda  

foydalaniladi. «Нумерация чисел первого десятка» (авторлари Моро . М . И ., 

Степанова  С  .  В  .,  Янковская  Н  .  А..  М..  1979)    nomli      jadvallar    seriyalari 

shunday  jadvallarga  misol   bo’la   oladi. 

     Bilimlarni      egallashning      turli      bosqichlarida  ,    ya’ni  tushuntirish,   

mustahkamlash,    kontrol      qilish,    umumlashtirish  bosqichlarida      qo’llaniladigan  

o’rgatuvchi    harakterdagi  jadvallar  orasida      bu    bilimlarni    qo’llashga  

yo’naltirilgan  mashqlarni tashkil  qilishga  mo’ljallangan   jadvallar  alohida  o’rin  

tutadi.  Hisoblashlarni  tashkil   qilishga   bag’ishlangan  jadvallar,  shu jumladan,   

L .Sh. Levenbergning  og’zaki  mashqlar   uchun jadvallari  misol   bo’la   oladi

11

.  

Bu    jadvallar    amaldagi      programmada    nazarda      tutilgan    va    stabil 

darsliklarda    amalga    oshirilgan      hisoblash    nazariyasi    va  praktikasiga    moslab  

tizilgan.  Masalalar    tuzishga    material  beruvchi    jadvallar  (masalan,  tezliklar  

jadvali  yoki  har  xil preyskurantlar) shu  xil  jadvallar  jumlasiga  kiradi.