Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

Darslik va о ‘qitishning tarbiyaviy vazifasi
0 ‘q itu v c h i 
d o im o o ‘z o ld ig a « D a rs lik d a g i o ‘q u v m a te ria li 
o ‘q u v c h ig a q a n d a y ta rb iy a n i b e ra d i? » d e g a n sa v o ln i q o ‘y is h i k e ra k . 
D a rs lik d a b e rilg a n k o ‘p c h ilik m a z m u n
v a m a tn li m a s a la la r fa q a t 
t a 'l i m m a q s a d la rin i h a l q ilis h i k e ra k , d e g a n fik r m u tla q o n o to ‘g ‘ri. 
C h u n k i b u m a z m u n v a m a s h q la r k o ‘p g in a ta rb iy a v iy is h la m i h a m
a m a lg a o s h ira d i. M a s a la n , k is h ila m in g tu rm u s h v a m e h n a tla r i, x a lq
x o ‘j a lig i re ja la ri, u la rn i b a ja r is h g a in tilis h , ta d b ir k o rlik n in g m o h i- 
y a ti, 
m e h n a t u n u m d o rlig i, x o m a s h y o , v a q tn i te ja s h , n a rx , s a v d o , 
te x n ik a v a b o s h q a la r to ‘g ‘r is id a m a ’lu m o tla r b e ra d i.
D a rs lik d a ta v s iy a q ilin g a n h a r x il tu rd a g i m a s h q la r b o sh la n g M ch
s in f d a m a te m a tik a o ‘q itis h o rq a li a m a lg a o s h ir ila d ig a n ta rb iy a v iy
m a s a la la m in g b a ja rilis h i u c h u n im k o n iy a t y a ra ta d i.
M a s h q la r tiz im i sh u n d a y tu z ila d ik i, b u o rq a li o ‘q u v c h ila r b ilim ­
la m i k u z a tis h , ta q q o s la s h o rq a li k u z a tila d ig a n f a k tla m in g fa rq li to - 
m o n la rin i a n iq la y d i, x u lo s a la r c h iq a ra d i. D a rs lik m a x s u s y o ‘n a lis h - 
d a g i v a z if a la m i ta v s iy a q ilis h i lo zim . M a s a la n , « q u y id a g i m a s a la la r
q a y s i to m o n la ri b ila n o ‘x s h a s h v a q a y s i to m o n la ri b ila n fa rq q ilis h in i 
a y tin g » .
109

---

0 ‘q itis h n in g s a m a ra d o r lig i a n a s h u im k o n iy a tla m i h is o b g a o lis h
o r q a li a m a lg a o s h irila d i. B u n d a k o ‘p s o n d a g i m a s h q la r tu rli 
xil 
ifo d a la m i ta q q o s la s h b ila n b ogM iqdir. M a s a la n , a m a l k o m p o n e n tla ri 
v a a m a l n a tija la ri o r a s id a g i 
b o g M an ish n i a n iq la s h u c h u n tu z ilg a n
ja d v a ll a r o r q a li b u k o m p o n e n tla m in g o ‘z g a ris h s a b a b la rin i b ilib
o la d ila r.
T a r b iy a v iy v a z ifa la rn i h a l e tis h u c h u n
d a r s lik d a
illy u s tra tiv
( ta s v irli) m a te r ia lla r k o ‘rs a tilg a n . U la r o ‘q u v c h ila m in g k o n k re t v a
a b s tra k t f ik rla s h in in g r iv o jla n is h ig a y o r d a m b e ra d i. P re d m e t k o ‘rg a z - 
m a s id a n s h a rtli r a v is h d a g i k o ‘r g a z m a g a (s x e m a , c h iz m a ) o ‘tis h h a r 
x il 
s h a k ld a g i m a te m a tik
m u n o s a b a tla m i 
m o d e lla s h tiris h b ila n
o ‘q u v c h ila m i ta n is h tiris h t a ’m in la n a d i.
B a rc h a d a rs lik d a g i illy u s tr a ts iy a la r ta v s iy a q ilin g a n m a te m a tik
m a s a la la m in g tu rli x illig i v a b o y lig in i a k s e ttira d i. R a s m la rd a n fo y - 
d a la n is h d a s h u n a rs a d iq q a t m a rk a z id a tu ris h i k e ra k k i, m a te m a tik a g a
q iz iq is h u y g ‘o tsin , b o sh la n g M ch m a te m a tik a k u rs in i o ‘z la s h tiris h g a
y o rd a m b e rsin .
0 ‘q u v c h ila rd a b ilim la m i sh a k lla n tirish d a u la m in g k ito b u stid a 
m u staq il ishlashi k atta a h a m iy a tg a eg a. D arslik bu b ilim la m i o ‘zlash - 
tirish d a k en g im k o n iy a tla r o ch ib b e ra d ig a n b ird a n -b ir m an b ad ir.
M a te m a tik a o ‘q itis h v o s ita la ri - b u taM im ja r a y o n id a fo y - 
d a la n ila d ig a n b a rc h a o ‘q u v q o M la n m a lard ir. M a te m a tik a o ‘q itis h
v o s ita la rig a :
1) d a r s lik la r v a qoM lanm alar;
2 ) k o ‘rs a tm a li qoM lanm alar;
3) o ‘q itis h n in g te x n ik v o s ita la ri ( 0 ‘T V ) k ira d i.
B o sh lan g M c h s in f la r u c h u n m a te m a tik a d a rs lik la ri 
a s o s iy
o ‘q itis h v o s ita la ri boM ib, u la r o ‘z ic h ig a d a s tu r m a te ria lla rin i o la d i. 
U n g a a s o s iy o ‘q u v v a m a la k a la m in g s h a k lla n is h in i t a ’m in -la s h i 
lo z im boM gan m a s h q la r v a to p s h iriq la r tiz im i k iritila d i. D a rs lik y a n g i 
n a r s a n i o ‘rg a n is h d a u y o k i b u u s lu b iy y o n d a s h is h n i k o 'r s a tib b e ra d i.
0 ‘q itis h v o s ita la rin in g o b y e k tla r i t o ‘p la m i s if a tid a x a ra k te r li 
x u s u s iy a ti sh u n d a n ib o ra tk i, u la m in g h a r b iri:
a) o ‘rg a n ila y o tg a n tu s h u n c h a n i toMa ta s v irla y d i y o k i q is m a n al- 
m a s h tira d i;
b ) o ‘r g a n ila y o tg a n tu s h u n c h a h a q id a y a n g i m a M u m o tlar b e ra d i.
0 ‘q itis h v o s ita la rin i h a r x il ta b ia tli m o d e lla m in g t o ‘p la m i s if a ­
tid a , u la m i a s o s a n ik k i s in fg a boM ish m u m k in : id e a l m o d e lla r sin fi
110

---

v a m a te r ia l-p re d m e tla r m o d e li. M a te m a tik a d a n m u n ta z a m d a r s lik la r , 
d id a k tik m a te ria lla r, o ‘q u v q o M la n m a lar, o ‘q itu v c h ig a y o r d a m ta r iq a ­
s id a c h iq a r ila d ig a n h a r x il ta v s iy a n o m a la r v a h o k a z o la r id e a l m o d e l­
la r s in fig a k ira d i. H a r x il m o d e lla m i (s a n o q c h o ‘p la ri, p r e d m e t k a rti- 
n a la r , g e o m e tr ik fig u g a la r m o d e lla ri v a h o k a z o ), ja d v a lla r , d ia f ilm la r
v a b o s h q a la m i m a te r ia l- p re d m e tla r s in fig a k iritis h m u m k in (
0
‘q itis h - 
n in g b u v o s ita la ri k a tta k o ‘rs a tm a lik k a e g a , sh u s a b a b li u la rn i 
k o ‘r s a tm a - q o ‘lla n -m a la r h a m d e y ila d i).
K o ‘rin ib tu rib d ik i, o ‘q itis h v o s ita la ri m a ’lu m o t (y a n g i b ilim la r)
m a n b a i, n a z o r a t q ilis h , b ilim la m in g q a n c h a lik o ‘z la s h tirilg a n lig in i 
h is o b g a o lis h v a o ‘q u v c h ila m in g m u s ta q il in d iv id u a l is h la rin i ta s h k il 
q ilis h v a z ifa la rin i b a ja ra d i.
B u n d a o ‘q itu v c h in in g a s o s iy v a z ifa la rid a n b iri o ‘q u v c h ila r n i 
d a r s lik d a n b ilim m a n b a i s ifa tid a f o y d a la n is h g a o ‘rg a tis h d ir. M a te ­
m a tik a d a r s lik la r i x u s u s iy a ti s h u n d a n ib o ra tk i, u la rd a n a z a riy m a te ­
r ia l h a m , a m a liy m a te ria l h a m b e rila d i. S h u s a b a b li, d a rs lik d a n
d a r s n in g tu r li b o s q ic h la rid a fo y d a la n is h m u m k in .
M a te m a tik a o ‘q itis h d a b o la la r g a d a rs lik d a m a v ju d boM gan 
m a te m a tik y o z u v la m in g , r a s m la m in g v a c h iz m a la rn in g m o h iy a tin i 
tu s h u n tiris h g a y o ‘n a ltirilg a n ish k a tta a h a m iy a tg a e g a , b u a y til- 
g a n la m in g h a m m a s i d a rs lik n in g a s o s iy m a z m u n in i ta s h k il q ila d i.
M a te m a tik a o ‘q itis h v o s ita la ri o ra s id a m a te m a tik a d a n to p ­
s h ir iq la r y o z ilg a n k a rto c h k a la r m u h im o ‘rin tu ta d i, b u la r d a r s lik la r g a
q o ‘s h im c h a ta riq a s id a n a s h r q ilin a d i. U la m in g a s o s iy m a q s a d i in d i­
v id u a l to p s h ir iq la r b o ‘y ic h a b o la la m in g m u s ta q il is h la rin i ta s h k il q il­
ish d a , d a s tu rn in g a s o s iy m a te ria lla rin i p u x ta o ‘z la s h tiris h d a
0
‘q itu v - 
c h ig a y o r d a m b e r is h d a n ib o rat.
K o ‘rsa tm a lilik n in g boshlangM ch ta ’lim d ag i ro li o ‘q u v c h ila r-n in g
a b s tra k t ta fa k k u rlarin i ham , k o n k re t ta fa k k u rlarin i h a m riv o jla n tirish d a n
ib oratdir. B u n d a n tash q ari, k o ‘rsa tm a lilik d a n fo y d ala n ish o ‘q u v c h ila m i 
fao lla sh tira d i, u la m in g e ’tib o rin i, o ‘rg a n ila y o tg a n m a teria ln i p u x ta ro q
o ‘z la sh tirish im k o n in i b era d i, o ‘q u v ja ra y o n in i b o sh q a rish u c h u n y ax sh i 
sh a ro it y ara ta d i, vaq tn i tejash im k o n in i b era d i, y a ’ni:
1. 
K o ‘r s a tm a lilik d a n fo y d a la n is h s a m a ra li boM ishi u c h u n e n g
o ld in n a z a riy a n in g u y o k i b u m a s a la s i q a ra la y o tg a n d a f o y d a la n ila d i- 
g a n
k o ‘r s a tm a li 
m a te ria ln i 
ta n la s h n i 
o ‘y la b
k o ‘rm o q
k e ra k . 
K o ‘r s a tm a m a te ria lla m i ta n la s h g a n is b a ta n q o ‘y ila d ig a n ta la b la rn i 
q a r a b c h iq a m iz :
111

---

a) Y e ta r lic h a m iq d o r d a k o ‘r s a tm a m a te ria l b ila n t a ’m in la s h , b u - 
la m i ta h lil q ilis h a s o s id a o ‘q u v c h ila r k e ra k li u m u m la s h tiris h la r in i 
q ila o la d ig a n b o ‘ lis h la ri k e ra k . M a s a la n , b o la la m i 4 s o n in in g h o s il 
b o ‘lish i b ila n ta n is h tiris h d a o ‘q itu v c h i o ld in d a n b u n d a y a m a liy ish
ta s h k il q ila d i: u u c h ta d o ir a c h a g a b itta d o ira c h a n i; u c h ta c h o ‘p g a
b itta c h o ‘p n i q o ‘s h is h n i ta k lif q ila d i, s h u is h n i b o s h q a d id a k tik m a te - 
r ia lla r d a b a ja rtira d i.
b ) H a r x il k o ‘r s a tm a m a te r ia lla r b ila n y e ta rlic h a t a ’m in la s h j u d a
m u h im d ir. B u o ’rin d a d o im o p s ix o lo g la r to m o n id a n ifo d a la n g a n
q o id a n i e s d a tu tis h k e ra k : “
0
‘q u v c h ila r d a t o ‘g ‘ri u m u m la s h tiris h la r
ta rk ib to p tiris h n in g z a ru riy s h a rti b e r ila d ig a n o ‘q u v m a te ria lin in g
m u h im x u s u s iy a tla r in i o ‘z g a rtirm a y sa q la g a n h o ld a u n c h a m u h im
b o M m ag an x u s u s iy a tla rin i tu rla n tir is h d a n ib o ra t” .
M a s a la n , 3 so n i p r e d m e tla m in g o ‘z g a rm a s so n i (3 ) k a b i tu s h u n ­
c h a u c h u n m u h im x u s u s iy a td ir , p r e d m e tla m in g ra n g i, oM cham i, 
te k is lik d a g i jo y la s h u v i m u h im b oM m agan x u s u s iy a td ir. S h u s a b a b li , 
o ‘q u v c h ila m i 3 so n i b ila n ta n is h tir ila r e k a n , b ir jin s li p r e d m e tla rd a n
ib o r a t t o ‘p la m la rd a n (b ir x il a n d a z a b o ‘y ic h a q iy ilg a n u c h b u rc h a k la r, 
d o ira c h a la r v a h o k a z o la rd a n )g in a e m a s , b a lk i h a r x il p re d m e tla rd a n
( m a s a la n , h a r x il r a n g li v a o ‘lc h a m li d o ira c h a la r , k a tta v a k ic h ik h a r
x il k o ‘r in is h li v a h a r x x il ra n g li o lm a la r) d a n ib o ra t t o ‘p la m la rd a n
f o y d a la n is h k e ra k , c h u n k i a k s h o ld a b o la la r d a b ir x il p re d m e t- 
la m ig in a s a n a s h m u m k in , d e g a n n o to ‘g ‘ri ta s a v v u r h o s il b o ‘lish i 
m u m k in .
d ) 
M a te m a tik a
o ‘q itis h d a
s e k in -a s ta , 
a m m o
o ‘z
v a q td a
k o ‘rs a tm a lilik n in g b ir tu rid a n ik k in c h i tu r ig a o ‘tis h n i t a ’m in la y o lis h i 
k e ra k . M a s a la n , o ‘q itis h ja ra y o n id a m a s a la la r s h a rtla rin i illy u s tra ts i- 
y a la s h d a a m a ln in g o ‘z in i h a m n a m o y is h q ilis h b ila n b irg a lik d a
a m a lla m i k o ‘r s a tm a y to ‘la p re d m e t k o ‘rs a tm a lilik k a , s o ‘n g ra e s a
t o ‘la b o M m a g an p r e d m e t k o ‘rs a tm a lilik k a oM ish t a ’m in la n is h i k e ra k .
2 . 
M a te m a tik a o ‘q itis h d a h a ra k a tli, d in a m ik q o M la n m a la rg a
a fz a llik b e r is h k e ra k . H a ra k a tli k o ‘r s a tm a - q o ‘lla n m a la r b ila n b ir q a - 
to r d a in d iv id u a l k o ‘r s a tm a q o M la n m a la r h a m , h a r x il d id a k tik m a te r i­
a lla r h a m z a ru r.
B o sh lan g M c h
m a te m a tik a
o ‘q itis h d a
k o ‘rsa tm a -q o M la n m a - 
la m in g h a r x il tu rla rid a n fo y d a la n ila d i. K o ‘rs a tm a -q o M la n m a -la m in g
tu r la rin i b ilis h u la rn i to ‘g ‘ri ta n la s h v a o ‘q u v ja r a y o n id a s a m a ra li 
f o y d a la n is h im k o n in i b e ra d i.
112

---

K o ‘r s a tm a q o i l a n m a l a m i ik k ita , y a ’n i n a tu ra l v a ta s v iriy
k o ‘r s a tm a - q o ‘lla n m a la rg a boM ish q a b u l q ilin g a n .
K o ‘r s a tm a q o M la n m a la r m aM um ta la b la r g a m u v o f iq boM ishi, 
c h u n o n c h i u la r o ‘q u v d a s tu rig a , o ‘q u v c h ila m in g y o sh x u s u s iy a tla rig a
m u v o f iq boM ishi lo zim .
B ilim v a u q u v la m i m u s ta h k a m la s h b o s q ic h id a tu rli-tu m a n
m a s h q la r u c h u n m a ’ lu m o t ja d v a lla r id a n , o g ‘z a k i s a n o q u c h u n ja d v a l-
la rd a n , m a s a la la r tu z is h u c h u n ra s m la r, s x e m a la r v a c h iz m a la rd a n
k e n g fo y d a la n ila d i.
M a te m a tik a m a lla r x o s s a la rin i o ’rg a n is h , k o ’p a y tir is h ja d v a lin i 
tu z is h v a h o k a z o la rd a f o y d a la n is h m u m k in .
N a z o r a t s a v o lla r i
1. 0 ‘q itis h v o s ita la ri d e y ilg a n d a n im a la r tu s h u n ila d i v a u la m in g
a s o s iy v a z ifa la r i n im a la rd a n ib o ra t?
2. D a r s lik la r b ila n is h la s h q a n d a y y o ‘n a lis h la rd a o lib b o rila d i?
3. K o ’r s a tm a lilik d a n f o y d a la n is h n in g a h a m iy a ti v a m a q s a d la ri 
n im a la rd a n ib o ra t?