Botaniкa (Ma'ruza matnlari) Toshkent -2011 2 Sizga tavsiya etiladigan “Botanika”

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

4
1-MAVZU: BOTANIКA FANIGA КIRISH 
Reja: 
1. Botanika fanining maqsadi va vazifasi. 
2. O‘simliklarning oziqlanish xususiyatlari. 
3. Botanika fanining bo‘limlari. 
4. O‘simliklarning sezuvchanligi. 
Adabiyotlar: 1, 2, 3. 
1. Hozirgi kunda planetamizda 1 mln. ga yaqin hayvon va 500 min. ga yaqin turli o‘simliklar bor-
ligi aniqlangan. Yer sharini umumiy maydoni 510 mln km
2
bo‘lib, shundan 149 mln km
2
ni quruqlik va 
361 mln km
2
ni okean va dengizlar tashkil yetadi. Ana shu quruqlikda va suvda o‘suvchi o‘simliklarni 
tuzilishini, ularni tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlarini, o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishida 
bo‘ladigan hayotiy jarayonlar jumladan oziqlanish, nafas olish, ko‘payish, transpirastiya, fotosintez va 
hokozolarni. Ularning kelib chiqishini, yer yuzida tarqalish qonuniyatlarini hamda o‘simliklar dun-
yosini ularning yaqin va uzoq belgilariga asoslanib ma’lum bir sistemaga (filogenetik sistema) solishni 
va nihoyat o‘simliklardan ongli ravishda foydalanish hamda ularni muhofaza qilish yo‘llarini botanika 
fani o‘rgatadi.
“Botanika” so‘zi grekcha “botane” so‘zidan olingan bo‘lib, ko‘kat, sabzavot degan ma’noni bild-
iradi. Demak, botanika umuman o‘simliklar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, biologiyaning bir qismi hisobla-
nadi. Bakteriyalar va zamburug‘lar geterotrof o‘simliklar hisoblanadi. Ularning ayrim vakillari moxlar 
va lishayniklar hatto Antraktidadagi muzlamagan ochiq joylarda ham o‘sadi. 
Hozirda botanika fanining oldida turgan muhim vazifalardan biri tabiiy sharoitda uchraydigan 
o‘simlik guruhlarini; cho‘l dasht, o‘rmon, o‘tloq va shu kabilar bo‘yicha o‘rganib, ulardan xalq 
xo‘jaligida ongli ravishda foydalanishdan iboratdir. 
2. Yer yuzidagi o‘simliklar oziqlanish xususiyatlariga ko‘ra 2 guruhga: avtotrof va geterotroflarga 
bo‘linadi. Avtotroflar -xlorofill donachalariga ega bo‘lgan yashil o‘simliklar avtotrof o‘simliklar 
deyiladi. Bu guruhga kiruvchi o‘simliklar oziqlanishi uchun kerakli organik moddalarni o‘zlari tayyor-
laydi. Avtotroflar ham o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: yashil avtotroflar; xlorofilsiz avtotroflar. Yashil 
avtotroflarga quruqlikda, dengiz, okeanlarda hamda chuchuk suvlarda yashovchi barcha yashil 
o‘simliklar kiradi. 
Xlorofilsiz avtotroflarga kichik xlorofilsiz o‘simliklar kiradi. Ular oltingugurt, temir bakteriyalar 
hamda erkin azotni o‘zlashtiruvchi azot to‘plovchi bakteriyalar bo‘lib, o‘zlari uchun kerakli organik 
moddalarni sintez qiladi. Ammo bu jarayonda quyosh nuridan emas, balki oksidlanish natijasida ajralib 
chiqadigan kimiyoviy energiyadan foydalaniladi. Shuning uchun bunday usulda organik moddalarni 
hosil bo‘lishini xemosintez deyiladi S.V. Vinogradskiy (1856- 1953). 
Geterotroflar - bular tayyor organik moddalar hisobiga yashaydigan organizmlardir. Getero-
troflarning bir qismi tirik organizm hisobiga oziqlanadi va ular parazitlar deyiladi. Masalan: inson, 
hayvon va o‘simliklar organizmlarida yashaydigan bakteriyalar va zamburug‘lar. 
Geterotroflarning yana bir qismi saporfitlar deyiladi. Ular o‘simlik va hayvon qoldiqlari yoki 
chirindilar hisobiga hayot kechiradi. Masalan: bakteriyalar va zamburug‘lar. Saprofitlar tabiatda va 
kishilar hayotida muhim ahamiyatga ega, chunki ular ishtirokida oqsilli organik moddalarni chirishi, 
ya’ni parchalanib mineral moddalarga aylanishi, sut kislotali, yog‘ kislotali achish va spirtli bijg‘ish 
jarayonlari bo‘lib turadi. Saprofitlarning bunday xususiyatlaridan yog‘i olingan qatiq, pishloq, sariyog‘, 
terilarni oshlashda, silos, non, vino, pivo tayyorlashda keng foydalaniladi. 
Aftotrof o‘simliklar anorganik moddalardan organik moddalarni sintez qilsalar, geterotrof 
o‘simliklar esa uning aksini, ya’ni avtotrof o‘simliklar tomonidan tayyorlangan organik moddalarni 
parchalab mineral moddalarga aylantiradi. Ana shu ikki guruh o‘simliklar ishtirokida tabiatda biologik 
modda almashinish jarayoni bo‘lib turadi. 
3. Botanika fani va uning asosiy bo‘limlari. Botanika fani bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan 
quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. 
1. O‘simliklar morfologiyasi. 6. Ekologiya. 
2. O‘simliklar anatomiyasi. 
7.O‘simliklar 
sistemat-
ikasi. 
3. O‘simliklar fiziologiyasi. 
8. O‘simliklar geografi-

---

5
yasi. 
4.Biokimiyoviy. 9.Fitosenologiya. 
5. Embriologiya. 
10.Paleobotanika. 
Bulardan tashqari o‘simliklarni kompleks o‘rganadigan yana bir qancha xususiy bo‘limlar ham 
bor. Masalan: bakteriyalarni o‘rganadigan bakteriologiya, suv o‘tlari bilan shug‘ullanadigan algologi-
ya, zamburug‘lar haqidagi mikologiya. Daraxt va butalarni o‘rganadigan dendrologiya shular 
jumlasidandir.
O‘simliklar insonlar hayotida muhim rol o‘ynaydi. Yashil o‘simliklar barcha tirik organizmlarni 
kislorod bilan ta’minlaydi. Ular anorganik moddalarni organik moddalarga aylantiradi. 
O‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi asosiy farq ularning oziqlanishidadir. Ma’lumki, hayvonlar 
(geterotrof o‘simliklar singari) tayyor organik modda hisobiga oziqlanadi. 
O‘simliklar esa yuqorida aytilganidek fotosintez jarayonida organik moddalar hosil qiladi. Deyarli 
hamma o‘simliklar ko‘payishida sporalar hosil qiladi. Hayvonlarda esa bu xususiyat juda kamdan- kam 
uchraydi. 
Tuban o‘simliklarni hayvonlardan keskin ajratuvchi boshqa belgilari deyarli yo‘q. Ayniqsa, 
dastlabki paydo bo‘lgan tuban o‘simliklarni hayvonlardan ajratish ancha mushkul. 
4. O‘simliklarning sezuvchanligi. Ayrim o‘simliklarda sezish xususiyatlari juda ham yuqori 
bo‘ladi. Masalan: mimoza o‘simligida, hashoratxo‘r o‘simliklardan muxolovkada (Dionaea), rosyanka