Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

XXIV BOB. MOLIYA TIZIMI VA MOLIYAVIY SIYOSAT 
 
1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi. 
2. Davlat byudjeti va uning taqchilligi. 
3. Soliqlar, ularning turlari va takomillashtirish vazifalari. 
4. Davlatning fiskal siyosati, uning maqsadi va iqtisodiy dastaklari. 
 
1. 
Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi 
Moliyaviy munosabatlar ko‘p qirrali bo‘lib, iqtisodiy munosabatlarning 
muhim tarkibiy qismi va bozor iqtisodiyotining amal qilishining zaruriy tarkibi 
hisoblanadi.
 Moliya – bu turli darajada markazlashgan pul fondlari vositasida iqtisodiyot 
sub‘ektlari pul daromadlarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish 
bo‘yicha vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir
74
..
Korxonalar, uy xo‘jaliklari va davlat moliyaviy munosabatlar sub‘ektlari, 
pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar uning ob‘ekti hisoblanadi.
Moliyaning mohiyati uning vazifalarida to‘laroq namoyon bo‘ladi. Bular, 
moliyaviy resurslarni jalb qilish, nazorat qilish, rag‘batlantirish va taqsimlash va
ijtimoiy himoyalash vazifalaridir. 
1. Moliyaviy resurslarni jalb qilish vazifasi shunda ko‘rinadiki, bozor 
iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘z vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan 
resurslarni markazlashgan tartibda to‘planishida namayon bo‘ladi. 
2. Davlat moliyaviy dastak va vositalar yordamida ishlab chiqarish, 
iqtisodiyotda yaratilgan mahsulotni taqsimlash, ayriboshlash va iste‘mol ustidan 
nazorat qilish vazifasini bajaradi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larining 
moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo‘lishi, turli soliqlar 
undirish va mablag‘ bilan ta‘minlash tizimi orqali amalga oshiriladi.
3. Moliyaning taqsimlash vazifasi milliy daromadning taqsimlanishi va 
qayta taqsimlanishini ta‘minlashda namoyon bo‘ladi. Bu real ishlab chiqarish soha-
74
Economics : principles, problems, and policies / Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue.– 17th ed.P-209 

---

377 
larida yaratilgan milliy daromadini tashkil qiluvchi qismini davlat va 
mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, 
ishlab chiqarish sohalari, mamlakat xududlari o‘rtasida taqsimlash va qayta 
taqsimlashda namoyon bo‘ladi. Bunda milliy daromadning bir qismi korxona va 
aholi daromadlaridan turli xil soliqlar olish, renta va bojxona to‘lovlari, aktsiz 
yig‘imlari kabilar orqali davlat byudjetida to‘planadi. Davlat to‘plangan milliy 
daromadning katta qismini moliyaviy vositalar orqali aholining ijtimoiy madaniy 
ehtiyojlariga (uy-joy qurilish, tibbiyot xizmati, maorif, nafaqa, stipendiya va shu 
kabilarga), daromadlar darajasini ushlab turishga, milliy mudofaaga, atrof muhitni 
muhofaza qilish va shu kabilarga sarflaydi. 
4. Moliya iqtisodiy jarayonlarni, turli tadbirlarni moliyalash vazifasini ham 
bajaradi; 
5. Moliyaning rag‘batlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan 
mahsulot qiymatini taqsimlash jarayonida, ikkinchidan, foizli daromadlarni tashkil 
qilish va taqdim qilish mexanizmi vositasida amalga oshiriladi.
6. Ijtimoiy himoyalash ham moliya tizimi orqali amalga oshiriladi. Ma‘lumki, 
aholining muhtoj qatlamlari qariyalar, nogironlar, kam daromadli oilalar 
o‘zlarining hayot sharoitlarini minimal darajada ta‘minlash imkoniyatiga ega 
bo‘lmaydi. Ijtimoiy himoyalash esa ularni moliyaviy kafolatlashni ham talab 
etadi. Bu asosan davlat moliyasi va maxsus fondlar yordamida amalga oshiriladi.
Bundan tashqari ijtimoiy iste‘mol orqali amalga oshadigan fondlar ham 
mavjud bo‘lib, bularga bepul tibbiy xizmat, maorif, atrof muhitni muhofazalash 
kabilar kiradi. 
Moliya tizimi – Umumdavlat moliyasi - davlat byudjeti, nobyudjet, ijtimoiy 
sug‘urta hamda mol-mulk va boshqa sug‘urta fondlarini o‘z ichiga oladi. 
Davlat pul mablag‘larining asosiy markazlashgan fondi bo‘lmish davlat 
byudjeti moliya tizimining asosiy bo‘g‘inidir. Davlat byudjeti markazlashgan va
xokimiyat quyi organlarining (viloyat, tuman va shahar) byudjetini o‘z ichiga
oladi. Hokimiyat quyi organlari byudjetning daromadlari hududidagi korxonalar 
daromadidan, aholidan olinadigan soliqlar, mulk soliqlari va shu kabilar orqali 

---

378 
shakllanadi. Ularning daromadi qisman davlat byudjetidan beriladigan subsidiyalar 
hisobiga ham to‘ldiriladi. Hokimiyat quyi organlari byudjet mablag‘lari tegishli 
hududda ta‘lim, sog‘liqni saqlash, obodonchilik, yo‘l qurilishi va shu kabilarga 
sarflanadi. 
Mol-mulk va shaxsiy sug‘urta fondi mulkchilikning barcha shakllaridagi 
korxonalar va fuqarolarga joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. 
Bu maqsadlar uchun fondlar korxona va aholining to‘lovlari xisobiga shakllanadi. 
Fond mablag‘lari mol-mulkiy sug‘urtasiga va shaxsiy sug‘urtaga pul to‘lashni 
ko‘zda tutadi. 
Shaxsiy sug‘urta aholining pul jamg‘armalarining tashkil qilishning 
shakllaridan biri bo‘lib ham xizmat qiladi. 
Jamiyat moliya tizimi ijtimoiy siyosiy va ma‘rifat ishlari bilan 
shug‘ullanuvchi tashkilot va muassasalarning moliyasini ham o‘z ichiga oladi. 
Kasaba uyushmalar, siyosiy partiya, yoshlar, xotin-qizlar, faxriylar tashkilotlari, 
ijodiy uyushmalar, sport tashkilotlari va boshqa ilmiy ma‘rifiy jamiyatlarning ham 
o‘ziga xos moliyasi mavjud bo‘ladi. Bunday ijtimoiy tashkilotlarning moliyaviy 
resurslarining manbai, tashkilot a‘zolarining kirish puli va badallari, tijorat 
faoliyatidan kelgan daromad, xomiylar ajratgan yoki xayriya qilgan mablag‘lardan 
iborat bo‘ladi. Jamiyat moliya tizimida maxsus va xayriya fondli xo‘jalik 
subektlari va axolining pul mablag‘larini aniq bir maqsad yo‘lida birlashtiradi va 
ular maqsadli ishlatiladi.