Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Tadbirkorlik qobiliyati alohida kishilarga xos bo‘lgan noyob ishbilarmonlik 
layoqati yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik qobiliyati mahsulot ishlab chiqarish va 
xizmatlarni ma‘lum turini tashkillashtirish uchun bir joyga jam bo‘lar ekan, ularni 
umumiy qilib, tovar ishlab chiqarish omillari deyish mumkin
2
. 
Har bir resurs undan ishlab chiqarishda foydalanganda ma‘lum samara beradi. 
Resurs keltiradigan natija o‘z chegaralariga ega. Har qanday resursdan eng yaxshi, 
oqilona foydalanilgan taqdirda ham ma‘lum chegaradan ortiq mahsulot yaratib 
bo‘lmaydi.
Iqtisodiy resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarish imkoniyatlarining 
ham cheklanishiga olib keladi. 
Resurslardan foydalanish darajasi turlicha bo‘lgani uchun barcha tovarlar 
bo‘yicha ishlab chiqarish imkoniyati chegarasini ko‘rsatish qiyin. 
4. Iqtisodiy bilimlarning vujudga kelishi va iqtisodiy fanlarning 
shakllanishi 
Iqtisodiyot sir-asrorlarini bilishga qiziqish juda qadim zamonlarda ham 
mavjud bo‘lgan.
Iqtisodiyotga 
oid 
bilimlar 
antik 
dunyoning 
ko‘zga 
ko‘ringan 
olimlariKsenofont, Platon, Aristotel shuningdek, qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston 
1
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 
th 
edition. America, New York: McGraw-Hill, 2008. page 
39
2
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 
th 
edition. America, New York: McGraw-Hill, 2008. page 
41

---

17 
va Markaziy Osiyo muttafakkirlari qarashlarida ham uchraydi. Qadimgi Hindis-
tonning «Manu qonunlari»da (bizning eramizgacha IV-III asr) ijtimoiy mehnat 
taqsimoti, xukmronlik va qaramlik munosabatlari mavjud bo‘lishi qayd qilingan. 
Qadimgi Xitoy mutafakkirlari xususan Konfutsiy (bizning eramizgacha 551-479 
y.y.) asarlarida aqliy va jismoniy mehnatning farqlari ko‘rsatiladi, bunda birinchisi 
jamiyat ―yuqori‖ qatlamlari, ikkinchisi asosiy qismi qullardan iborat bo‘lgan 
«oddiy kishilar» ga tegishli bo‘lishi qo‘rsatilgan.
Iqtisodiy qarashlarning yanada rivojlanishiga qadimgi Gretsiya mutafakkirlari 
munosib hissa qo‘shgan, Ksenofont (430-354 y.y.,), Platon (427-347 y.y. e.o), 
Aristotel (384-322 y.y. e.o.) qarashlarini hozirgi zamon iqtisodiy fanining bosh-
lang‘ich nazariy nuqtasi sifatida tavsiflash mumkin. Bu ularning xo‘jalik 
ne‘matlari asosi hisoblangan naflilik to‘g‘risidagi, ne‘matlarni to‘g‘ri ayriboshlash, 
ekvivalent ayriboshlanishi va boshqa shu kabi qarashlariga tegishli.
Qadimgi Rim mutafakkirlari (S.Katona, Varrona, Kalumella) iqtisodiy 
qarashlarida qulchilikning mavjud bo‘lishi asoslanadi, tabiatan barcha kishilar 
tengligi qayd qilinadi, adolatli narx printsiplari, mehnat mahsulotlarini ijtimoiy 
baholash, mulkchilik tushunchasi, boylik va boshqa shu kabilarga o‘z fikrlarini 
bayon qilinadi.
Aristotel birinchilardan bo‘lib tovarning xususiyatini ko‘rsatib, ayriboshlash 
nisbatini asoslaydi, pulning kelib chiqishi va vazifalariga o‘zining qarashlarini 
bayon qiladi. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani ko‘pgina mamlakatlarda milliy bozor shakllangan 
va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda dastlab «siyosiy iqtisod» nomi bilan 
shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so‘zdan olingan bo‘lib «politiko»–ijtimoiy, «oykos»-
uy xo‘jaligi, «nomos»–qonun, ya‘ni uy yoki ijtimoiy xo‘jalik qonunlari degan 
ma‘noni bildiradi. Bu «iqtisod» tushunchasiga yaqin bo‘lib u ilmiy bilishning aniq 
sohasini va yaxlit iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. Frantsuz iqtisodchisi Antuan 
de Monkreten birinchi marta «Siyosiy iqtisod traktati» (1615 y.) nomli asarida, bu 
fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida asosladi.

---

18 
Iqtisodiy fan shakllanishi jarayonida bir qancha g‘oyaviy oqimlar, maktablar 
vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qaerda va qanday qilib 
ko‘payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy 
oqimlardan dastlabkisi «merkantilizm», (italyancha merkante - savdogar) deb 
atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlarning, jamiyatning boyligi (pul, oltin) 
savdoda, asosan tashqi savdoda paydo bo‘ladi, ko‘payadi, faqat savdoda band 
bo‘lgan mehnat unumli mehnat, boshqalari esa unumsizdir, deb tushuntiradi.
Boshlang‘ich merkantalizm (XIV asr oxiri XVI asr o‘rtalari) monetar tizim 
deb nomlanib, uning asosiy sharti pul (oltin, kumush)ni mamlakatda ushlab qolish 
hisoblangan. Keyingi merkantalizm (XVII asr-XVIII asr boshlari) tashqi savdo 
rivojlanishi va umuman iqtisodiy rivojlanishga pulni tashqariga chiqarishni 
taqiqlash to‘siq bo‘lishini anglashgan.
Keyingi merkantalizmning Angliyadagi asosiy vakili Tomas Mann (1571-
1641) hisoblanib, u davlatning ichki va tashqi siyosatini asoslaydi. Merkantalizm 
kontseptsiyasi asosan protektsionizm iqtisodiy siyosatiga tayanadi, ya‘ni ular 
davlatning iqtisodiyotni boshqarishda qatnashishi, eksportning importdan ortiq 
bo‘lishi va boylikni ko‘paytirishni ta‘minlashi zarurligi masalalariga e‘tibor qara-
tadi.