Бозордаги монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобатни ривожлантириш самарадорлиги

бошланғич ахборотларни тўплаш ; 
- 
танланган бозор типини аниқлаш (тўйиниши бўйича). 
- 
бозор холатини белгиловчи хисоблар тавсифи; 
- 
фирмани бозор улушини тахлил қилиш даврларини аниқлаш; 
- 
рақобатнинг шидатини белгиловчи умумий кўрсаткичлар хисоби; 
- 
бозорни монополлашиш даражасини бахолаш; 
- 
рақобатчилар бозор улушлари динамикасини омилли тахлили. 
- 
бозордаги фирмаларни бозор улушлари бўйича гурухлаш ва ўртача 
кўрсаткични топиш; 
- 
хар бир гуруҳ фирмаларини бозор улушини ўсиш даражасини 
аниқлаш; 
- 
бозорни рақобат харитасини тузиш; 
- 
фирмаларни бозордаги характерли стратегик холатини аниқлаш; 
- 
фирмани мазкур бозордаги холатини таҳлил қилиш ва унинг 
стратегияси истиқболини аниқлаш; 
Фирманинг рақобатдаги устиворлиги, мақсадли бозорда унинг товарини 
сифат кўрсаткичлари, маркаси рақибиникига қараганда бир неча афзалликлари 
билан баҳоланади. Устиворлик кўрсаткичи бозорда ўз улушини мустаҳкам 
эгаллаган рақобатчи фирмани холатига ёки бозор сегментига нисбатан 
хисобланади. Рақобатдаги устиворлик ташқи ва ички бўлиши мумкин. Фирма 
рақобатда ташқи устиворликка эришиш учун товарни сифат кўрсаткичлари 
бўйича афзаллиги, харажатларни камайиши ва иқтисодий самарадорликни 
таъминлаши лозим. Бундай холат фирмани бозордаги кучини кўпайтиради ва 
рақибларга нисбатан юқорироқ баҳода товари(хизмати)ни таклиф қилишга 
эришади. 

---

76 
Фирмалар ички рақобат устиворлигига эришиши учун ишлаб чиқаришга 
янгиликлар 
киритиб, 
товар(хизмат) 
таннархини 
рақибларникидан 
пасайтиришлари лозим. 
Фирманинг 
рақобатдаги 
устиворлигини 
аниқлашда, 
унинг 
кўрсаткичларини энг хавфли рақибиникига нисбатан таққослаш керак. 
Бозорни диққатга сазоворлиги(ўзига тортувчанлик) кўрсаткичлари 
унинг динамикаси, рентабеллиги ва рақобатдаги фаоллик коэффицентлари 
билан хам аниқланади (жадвал 3.1.2-жадвал)
13
3.1.2-Жадвал
Товар ва хизматлар бозоридаги рақобатни тахлил қилиш кўрсаткичлари. 
Кўрсаткичлар 
Б
Бел
гил
ари 
Мазмуни 
1. Рақобатнинг шиддатлилиги 
(интенсивлиги). 
V
U
x 
Бозорни ўсиш динамикаси бўлганда, 
U
т
қ(1,4-Т
м
)*07; агарда Т
м
қ0,7 бўлса, 
U
t
қ1 бўлади, бозорни рентабеллиги- 
U
г
, 
рақобатчиларнинг 
бозор 
улушларини 
тақсимланиши- 
U
d
омиллари билан аниқланади.
2. Рақобат шиддатлилигининг 
бозор рентабеллиги орқали 
ифодаланиши. 
V
U
г
Бозорда 
талаб 
ва 
таклиф 
муофиқлигини 
билдиради. 
Агарда 
таклиф кам бўлса, талаб ошиши 
сабабли бахо кўтарилиб рентабелликка 
ижобий 
таъсир 
этади, 
натижада 
рақиблар харакати сусаяди. 
3. Рақобат шиддатлилигининг 
бозор 
динамикасига 
боғлиқлиги. 
V
U
t
Фирма 
имкониятларини 
рақиблар 
ғашига 
тегмасдан 
усишини 
тасвирлайди. 
4. 
Рақобат 
шиддатлилиги 
бозор 
улушлари 
тақсимланишига боғлиқлиги 
V
U
d
Бозордаги 
улуши 
бир 
хил 
рақибларнинг 
таъсир 
кучини 
ифодалайди. 
5. 
Рақобат 
шиддатлигини 
умумлаштирган 
кўрсаткич 
даври 
V
U
с
Тахлил қилинаётган бозорни умумий 
қизиқувчанлик мъёрини билдиради. 
6. Бозор динамикаси 
Т
Т
m 
Ўрнатилаётган бозордаги йиллик ўсиш 
даражасини солиштирма баҳолардаги 
13
А.Солиев Маркетинг, Т:, 2008 й

---

77 
кўрсаткичи.
7. Бозор рентабеллиги 
R
R
m 
Ялпи 
фойдани 
унинг 
ялпи 
имкониятларига 
нисбати 
билан 
аниқланади. 
8. Бозор хажми 
V
V
m
Бозордаги барча фирмалар ялпи 
ресурслари ва уларнинг сотилиш 
хажми. 
9. Фирманинг ресурслари 
хажми 
V
V
b
Бозорда 
жойлашган 
фирмани 
ресурслари хажми. 
10. Фирманинг рақобатчилари 
ресурси хажми. 
V
V
с
Рақобатчи 
фирмаларнинг 
бозорда 
жойлаштирилган ресурслари. 
11. Фирмалар сони 
N
N 
Бозорда жойлашган фирмалар. 
12. Фирманинг бозор улуши 
S 
S 
Мазкур фирма ресурслари ва товар 
айланиши хажмини бозордаги жами 
ресурслар 
(товар 
айланиш-
сотилиши)га нисбатан, % 
13. 
Ресурсларни 
ўртача 
арифметрик улуши 
S
S
m 
Бозорда 
фаолият 
кўрсатаётган 
фирмаларнинг хар бирига тўғри 
келадиган ўртача арифметрик ресурс 
хажми. 
14. Фирма бозор улушини 
динамикалик кўрсаткичи


S 
Фирманинг 
бозор 
улуши 
динамикасини тахлил қилинаётган 
даврда ўтган таянч даврга нисбатан 
ўзгариши. 
15. Фирма бозор улушини 
ўсиш даражаси. 
Т
Т
S
Тахлил қилинаётган даврда фирма 
бозор улушини ўтган база-таянч даврга 
нисбатан ўсиши, %. 
16. 
Бозор 
улушлари 
дисперсияси. 


1
, 

2
, 

t
 
Бозорда кучли ва кучсиз позицияли 
фирмалар дисперсияси ва уларнинг 
ўсиш даражаси. 
17. Фирма фойдаси 
Р
Р
г 
Бозорда фирмани тахлил қилинаётган 
даврдаги ялпи фойдаси. 
  
ХМЧРР ҳудудий бошқармаси томонидан амалга оширилган бозор 
субъектларининг улушини ўрганиш тажрибасини куриб чиқамиз.