Bozorlar samaradorligi

Donorlik bozorlari boʻlishi kerakmi? 
2001-yil aprelda “Boston Globe”ning bosh sahifasida “Onaning 
muhabbati qanday qilib ikki hayotni saqlab qoldi” deb nomlangan sahifa 
chiqdi. Gazetada oʻgliga buyrak transplantatsiyasi kerak boʻlgan Susan 
Stefen haqida gap bordi. Doktor onaning buyragi toʻgʻri kelmasligini 
bilib, u shu xulosaga keldi: Agar Stephen oʻzining bir buyragini 
begonaga bersa uning oʻgʻli roʻyxatning old qatoriga yoziladi dedi. Ona 
qarorni qabul qildi va ikki bemor transplantatsiya qilindi. Doktorning 
ushbu xulosasi va noiloj onaning qarorini muhokama qilib boʻlmaydi. 
Lekin hikoya bir savolni tugʻilishiga sabab boʻladi. Agar ona buyrak 
uchun oʻz buyragini sotsa, kasalxona unga qimmat saraton kasalligi 
davosi uchun oʻz buyragini sotishga ruxsat berarmikin? U oʻz oʻgʻlini 
tibbiot maktabida bepul oʻqitishga ham oʻz buyragini sotarmikin?
Davlat siyosati sababli bizning jamiat insonlarni oʻz aʼzolarini 
sotishga sabab boʻlmoqda. Tana aʼzolar bozorida bizning jamiat oʻz 

---

103 
aʼzolarini noqonuniy sotishga yoʻl qoʻyib bermoqda. Stephenning tutgan 
yoʻlini taqiqlab boʻlmaydi.
 Bozor samaradorligi va bozor kamchiliklari 
Biz bu talab va taklif kuchlari resurslarni samarali taqsimlashini 
koʻrsatib oʻtdik. Bu bozorda hamma band boʻladi, ular xaridorlar va 
sotuvchilarning umumiy foydasini maksimallashtiruvchi muvozanat 
koʻrinmas qoʻl bilan birgalikda olib boriladi.
Biz bozorni qanday ishlashi xususida turli xil choralar koʻramiz. Bu 
choralar ish bermagan vaqtda, bizning bozor muvozanati samarali degan 
xulosamiz ozgina toʻgʻri boʻlmaydi. Ushbu bobni yakunlashdan avval 
ikkita muhim taxminni koʻrib chiqsak. 
Birinchidan, bizning tahlillarimiz shuni koʻrsatdiki, bozor haqiqatda 
raqobatbardosh. Dunyoda shunday boʻlsa ham raqobat toʻkislikdan 
yiroq. Baʼzi bozorlarda yagona xaridor va sotuvchi bozor narxini nazorat 
qila oladi. Bu narxga taʼsir qiluvchi qobiliyat bozor kuchi deb ataladi. 
Bozor kuchi bozorni samarasiz boʻlishiga sabab boʻlishi mumkin, 
chunki u narx va miqdorni talab va taklif tengligidan farq qildiradi.
Ikkinchidan, bizning tahlillarimiz bozor masalalari faqatgina 
bozordagi xaridor va sotuvchi oʻrtasidagi munosabat ekanligini 
isbotladi. Lekin dunyoda sotuvchi va xaridor orasidagi qaror bozorda 
ishtirok etmayotgan insonlarga taʼsir qilishi mumkin. Ifloslanish 
anʼanaviy misol boʻla oladi. Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlatish 
faqatgina manifaktura egalariga va fermerlarga emas, balki tabiiy 
resurslardan foydalanayotganlarga ham tegishli. Bunday taʼsirlar tashqi 
omillar deb ataladi. Chunki bozordagi rivoj xaridor tomonidan qoʻyilgan 
qiymat va sotuvchi tomonidan qilingan xarajatga bogʻliq. Chunki, 
xaridor va sotuvchi qancha miqdorda mahsulotni ishlab ciqarish va uni 
isteʼmoli haqida munozara olib borganda, ushbu betaraflikni inobatga 
olmaydi, bozordagi muvozanat jamiyatni nuqtayi nazarida samarasiz 
boʻlishi mumkin.
Umumiy hodisaga misol boʻluvchi bozordagi ichki va tashqi kuchlar 
bozor muvaffaqiyatsizligi deb ataladi, ya’ni resurslarni samarali 
joylashtirishdagi boshqarib boʻlmaydigan bozorning kamchiliklaridir. 
Agarda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchrasa davlat siyosati ushbu 

---

104 
muammoni yechimini topadi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. 
Mikroiqtisodchilar qachon bozor muvaffaqiyatsizlikkia uchrashi va uni 
toʻgʻirlash uchun qanday siyosatni olib bir xaridor va sotuvchi oʻzini 
farovonligi haqida oʻy bilan borish kerakligini oʻrganadilar.
Bozor muvaffaqiyatsizlik ehtimolidan tashqari, bozordagi koʻzga 
koʻrinmas kuchlar ham muhimdir. Koʻpgina bozorda ushbu bobda biz 
tilga olgan taxminlar yaxshi ish berdi va bozor samaradorligi ustida olib 
borilgan xulosalar toʻgʻri olib borildi. Shunday ekan, biz iqtisodiyotni
rivojlantirish ustida olib borgan tahlillarimizni ishlata olamiz. Keyingi 
ikkita bobda koʻrib chiqilgan ikkita muhim siyosiy masaladan soliqni 
rivojlantirishning sabablari va xalqaro savdoga murojaat etamiz.