Bàrchà mîddàlàr ko‘p sînli bo‘linmàs zàrràlàrdàn àtîm

Yadrîning bålgilànishi. Àtîm yadrîsi Ze zàryad miqdîri bilàn

õàràktårlànàdi. Bu yerdà e – prîtînning zàryadi, Z – yadrîning

zàryad sîni dåyilib, u yadrîdàgi prîtînlàr sînigà tång và Ìåndå-

låyåv elåmåntlàr dàvriy siståmàsidà kimyoviy elåmåntning tàrtib

ràqàmi bilàn mîs kålàdi.

Yadrî nåytràl àtîm qàndày bålgilànsà, õuddi shundày bålgilà-

nàdi: 

Z

A

X ,  bu  yerdà  Õ  –  kimyoviy  elåmåntning  bålgisi,  Z  –

àtîmning  tàrtib  ràqàmi  (yadrîdàgi  prîtînlàr  sîni);  À  –  màssà

sîni  (yadrîdàgi  nuklînlàr  sîni).  Àtîm  elåktr  nåytràl  bo‘lgàni

uchun hàm yadrîdàgi prîtînlàr sîni àtîmdàgi elåktrînlàr sîni

bilàn tång bo‘làdi.

Izîtîplàr.  Òàrtib  ràqàmi  (Z )  bir  õil,  låkin  màssà  sîni  (À)

turlichà bo‘lgàn elåmåntlàr izîtîplàr dåyilàdi.

Izîtîplàr yadrîsidàgi nåytrînlàr sîni (N = A - Z ) bilàn fàrq

qilàdi. Ìàsàlàn, vîdîrîdning (Z = 1) uchtà izîtîpi màvjud: 

1

1

H –

prîtiy (Z = 1, N = 0), 

1

2

H  – dåytåriy (Z = 1, N = 1), 

1

3

H  – tritiy

(Z = 1, N = 2). Qàlàyning o‘ntà izîtîpi màvjud. Àksàriyat hîllàrdà

izîtîplàr bir õil kimyoviy và qàriyb bir õil fizikàviy õususiyatlàrgà

egà bo‘ladi (bundàn fàqàt vîdîrîd izîtîplàriginà mustàsnî). Chunki

bu  õîssàlàr,  àsîsàn,  elåktrîn  qîbiqqa  bîg‘liq  bo‘lib,  izîtîplàr

uchun  bir  õildir.

Izîbàrlàr.  Ìàssà  sîni  (À)  bir  õil,  låkin  tàrtib  ràqàmi  (Z )

turlichà bo‘lgàn elåmåntlàr izîbàrlàr dåyilàdi. Izîbàrlàr yadrîsidàgi

prîtînlàr  sîni  (Z = A - N)  bilàn  fàrq  qilàdi.  Izîbàr  yadrîlàrgà

4

10

Be , 

5

10

B , 

6

10

C  làr yaõshi misîl bo‘là îlàdi.

Hîzirgi  pàytdà  tàrtib  ràqàmi  (Z ),  màssà  sîni  (À)  yoki  hàr

ikkàlàsi bilàn hàm fàrq qiluvchi 2000 dàn îrtiq yadrî mà’lum.