Báseki hám onıń túrleri. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

P¹ = ( RM / CQ ) * 100%
Bul jerde:
P¹ - payda norması;
RM - paydanıń muǵdarı;
CQ - sarplanǵan kapital.
Miynet qatnasıqları hám is haqı.
1. Miynet bazarı hám jumısshı kúshiniń tovar sıpatında qunı.
Bazar ekonomikası sharayatında jumısshı kúshi hám basqa miynet ónimleri qusaǵan tovar túrine iye bolıp, tovar pul qatnasıqlarına isker jalıp etiledi hám bul protsess miynet bazarında júz beredi. Miynet bazarınıń áhmiyeti jumıs tabıw, jumısshı kúshinen paydalanıw imkaniyatın aniqlawdan ibarat. Miynet bazarınıń ob`ekti arnawlı tovar bolıp, bul jumıs kúshi esaplanadı, yaǵnıy miynet etiwge bolǵan potentsialınıń tovar bolıp satılıwı hám satıp alınıwı. Miynet bazarında jumısshı kúshi pútinley satılmaydı, bálki waqtınsha satıladı. Bul bazar basqa bazarlardan ózgeshelenedi. Bul arnawlı tovar bazarı bolıp bazarda jumısshı kúshi miynetke jaramlıxalıq tárepinen satıladı. Jumısshı kúshi óz náwbetinshde oǵan mútáj bolǵan kárxanalar tárepinen satıp alınadı. Demek, jumısshı kúshine talap is beriwshi kárxanalar tárepinen, onıń usınısı bolsa jumısqa potentsialı xalıq tárepinen jetilisedi. Bul bolsa óz náwbetinde, miynet bazarınıń basqa bazarlardan ayırmashılıǵı ózine mas ózgeshelikleriin hám mashqalalardı keltirip shıǵaradı. Jumısshınıń kúshiniń usınısı adamlar menen baylanıslı. Onı kemeytiriw yaki kóbeytiw menen adamlar sanın belgili waqıtta ózgertip bolmaydı. Jumısshı kúshine bolǵan talap, sol jumısshı járdeminde islep shıǵarılatuǵın tovarga bolǵan talaptan kelip shıǵapanıqlanadı. Miynet bazarınıń eki túrli ózgesheligi bar:
1 – Satılatuǵın tovardıń universallıǵı.
2 – Satıwshılardıń sotsial ádillikke umtılıwı.
Bul tovardıń universallıǵı bul hár túrli kásipti iyelewi, hár qıylı firma hám territo-riyalarda isley alıwı múmkinligi esaplanadı. Jumısshılardıń kásiplerin hám jumıs orınların tez - tez ózgerte alıwı jumıs beriwshi, yaǵnıy qarıydarlar ortasındaǵı básekini kúsheytiredi. Miynet bazarınıń kórinislerinen biri miynet birjası bolıp, ol tiykarınan bul tarawda dáldál-shılıq wazıypasın atqaradı, yaǵnıy miynet birjası jumısshı kúshi - tovar iyesi menen firma ortasında turadı.
Birja usınıs hám talaptı bir - biri menen baylanıstıradı. Bir waqıttıń ózinde satıwshı hám qarıydar atınnan is júrgizip dizimge alınadı hám málim bir kárxana, shólkemge jiberiledi. Bunnan tısqarı birjalar zárúrlikke qaray jańa óner úyreniw hám bunıń ushın oqıwdı shólkemlestiriw, tájriybesin asırıw yaki onı miynet etiw tájriybesin qayta tayarlaw kusaǵan jumıslardı da orınlaydı. Jumısqa jallawshı hám jumısqa jallanıp islewshiler ortasındaǵı kelisimdi úshke bóliw múmkin: