Báseki hám onıń túrleri. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

1. Miynet shártnamaları - jumısqa kiriwshi hám jumısqa alıwshı ortasında jekke tártipte kelisim dúzilip, jumıstıń mazmunı, jumıs waqtı, jumıs sharayatı, is haqı tólew tártibi hám eki táreptiń juwapgershilikleri anıq belgilenedi.
2. Jámáát kelisimi - firmalar hám jumısshı xızmetshiler jamááti ortasında shartnoma dúzilip, bunda eki táreptiń minnetlemeleri yaǵnıy sıpatlı hám únemli islew, is waqtı, miynet qáwipsizligin támiyinlew, is xaqı muǵdarı, baha kóterilgenin esapqa alıp is haqını asırıw kusaǵanlar belgilenedi.
3. Bas kelisim - is beriwshi hám jumısshı xızmetshilerniń kásiplik birlespeler hám hukimet ortasındaǵı kelisim. Oǵan qaray miynet qatnasıqlarınıń tiykarǵı tárepleri ulıwma mámleket kóleminde belgilenip, kásiplik birlespeleriniń federatsiyası keńesi menen jumıs beriwshiler birlespeleri ortasında dúziledi.


2. İs haqınıń áhmiyeti hám túrleri.
Ekonomika tarawındaǵı barsheni qızıqtıratuǵın, hámme biletuǵın, kóretuǵın hám eń qızıqtuǵın nárse haqı tólew, is haqı mashqalası esaplanadı. Belgili miynetke qansha haqı tólewi kerek, qansha muǵdardaǵı pul menen sarıplanǵan miynet ornın qaplawı kerek, degen másele bárqulla ekonomist alımlardı, jumıs beriwshi kárxana hám shólkem iyeleriniń jumısların qızıqtırıp kelgen. Haqıyqattan da jumısshı orınlaǵan miyneti ushın álbatte haqı alıwı kerek. Qansha haqı alıwı kerek? Onıń muǵdarın jumısshı belgileydime, jumıs beriwshi belgileydime yaki qanday da bir tártip, nızamı barma?
İnsan isleydi hám bul protsesste aqlıy hám fizikalıq kúsh - quwatın sarıplaydı. Bul islegenligi ushın alatuǵın is haqı qániygeniń jasawı ushın zárúr bolǵan shıǵınlar ornın qaplawı, xoshametlew hám nátiyjeli hámde sapalı miynetke iytermelew wazıypasıların orınlaydı. Qániyge orınlaǵan isi ushın tólenetuǵın is haqıǵa aytıp ótiw orınlı, sarplanǵan miynettiń muǵdarı hám sapası mas keliwi kerek.
Sonday eken is haqı qanday anıqlanadı?
Bir tárepten hámmege beldgili jumısshı kúshiniń bahası qansha arzan bolsa bunday miynet menen shuǵullanıwdı qáleytuǵın jumıslar sanı sonsha kem boladı hám kerisinshe. Jumısshı kúshiniń bahası qansha qımbat bolsa, bunday miynet penen shuǵullanbaqshı bolǵan-lar muǵdarı sonsha kóp boladı.
Ekinshi tárepten, jumısshı kúshiniń bahası qansha arzon bolsa, kárxanalar sonsha kóp jumısshı jallaydı hám kerisinshe, jumısshı kúshiniń bahası qansha qımbat bolsa, sonsha kem jumısshını jumısqa jallaydı. Demek, jumısshı kúshiniń bazar bahası oǵan bolǵan talap hám usınıstan kelip shıǵıp anıqlanadı. Jumısshı kúshine bolǵan talaptıń usınıs muǵdarına teń bolǵandaǵı bahası onıń bazar bahasın belgileydi.
Jumısshı hám xızmetshileriniń is haqılarınıń kóp yaki kem bolıwı jáne tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:
- jumısshıdan qansheli bilim, tájriybe talap etse, ol sonshelli qımbat turadı, yaǵnıy ápiwayı jumısların orınlay alatuǵın adamlar júdá kóp;
- jumıstıń nátiyjesi bolǵan tovar yaki xızmet satılǵanan keyin, jumıs beriwshige qanshelli kóp payda alıp kelse, jumıstıń ózi de soǵan mas ráwishte joqarı bahalanadı;
- jumıs qanshelli awır hám adamnan fizikalıq kúshti talap etse, sonsha qımbat boladı;
- jumıs qanshelli qáwipli, den sawlıqqa zıyan keltiretuǵın bolsa, sonsha qımbat bahalanadı.
Sonday faktorlardan kelip shıqqan halda, is haqı muǵdarı turlishe. Demek,