Báseki hám onıń túrleri. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

3. Monopoliya hám mámlekettiń antimonopol siyasatı.
Báseki bazar ekonomikasınıń tiykarǵı elementlerinen biri bolıp tabıladı. Ol háreket etiwi ushın málim bir sharayatlar bolıwı kerek hám ol monopoliyaǵa qarsı kúsh sıpatında maydanǵa shıǵadı.
Monopoliya - bul ekonomikanıń qanday da bir tarawındaǵı hukimranlıǵı degen mánisti ańlatadı.
Monopoliya islep shıǵarıw quralları, jumısshı kúshi hám jaratılǵan ónimlerdiń tiykarǵı bólegin birden-bir yamasa azshılıq kárxanalar isbilermen shaxslar yaki mámleket qolında toplanıwı nátiyjesinde payda boladı. Bunda monopolistlerdiń máplerine tiykarlanǵan shártler qalǵan bárshe ushın májbúriy esaplanadı. Usınıs kólemi hám bazardaǵı baha monopoliya tárepinen belgilenedi.
Monopolistik birlespelerniń bir qansha túrleri bar:
Kartel: islep shıǵarıwdıń bir tarawına tiyisli bir qatar kárxanalardıń birlespesi. Kartel aǵzaları óziniń islep shıǵarıw quralları hám ónimleri iyesi bolıp qala beredi. Kartel aǵzaları monopol payda alıw maqsetinde de ónim islep shıǵarıw, satıw bahaları, bazardı bólistirip alıw hám taǵı basqalar haqqında kelisimler dúzedi. Karteldiń basqa birlespelerden ózgesheligi sonda, oǵan kiriwshiler xojalıq júritiw ǵárezsizligin saqlap qaladı.
Sindikat: bunda sindikatqa birlesip atırǵan kárxanalar islep shıǵarıw ǵárezsizligin saqlap qalǵan halda ózleriniń kommertsiyalıq tarawındaǵı ǵárezsizliklerinen ayrıladı. Bunda buyırtpalardı bólistiriw shiyki zattı satıp alıw, islep shıǵarılǵan ónimdi satıw ushın ózleriniń kommertsiyalıq iskerliklerin birlestirip kárxana dúzedi.
Trest: Onda ónimdi islep shıǵarıw, satıw, kárxanalardıń qarjıları tolıq birlestiriledi. Trest beligili bir tarawǵa hukimranlıq etiwshi birden-bir úlken shirketshilik jámiyeti bolıp esaplanadı.
Kontsern: Kóp tarawlı korporatsiyalardı túsiniw kerek. Olardıń quramına hár túrli tarawlardaǵı onlaǵan, júzlegen, kárxanalar kiredi. Demek, báseki sharayatında qarıydar bul xojayın, bazar onıń agenti, kárxana bolsa onıń xızmetshisi esaplanadı. Monopoliyalardıń júzege keliwi bul wazıypanı keskin ózgertip jiberedi.
Báseki usullarınıń qatnası bazar jaǵdayına baylanıslı. Toyınbaǵan, sonın menen, tovarlardı tańlap alıw imkanı hám adamlardıń satıp alıw qábileti sheklengen sharayatta baha járdeminde básekilesiw abzallıqqa iye boladı, sebebi baha talaptıń ózgeriwsheńliligine tásiri kúshli boladı, yaǵnıy bahanı páseyttirip, tovardı kóp satıw hám bahanı óz waqtında páseytirmesten qarsılastı bazardan sıǵıp shıǵarıw múmkin.
Hár tárepleme toyınǵan tovar túrleri oǵada kóp bazarda tovarlardı tańlap alıw imkanı úlken boladı, qarıydarlardıń kópshiliginiń satıp alıw qábileti joqarı boladı, olardıń quramına puldar adamlar úlesi artıp baradı, mol tutınıw ushın bahanı sorastırmay tovar satıp alıw júz beredi. Sonday sharayatta bahasız báseki ústinlikke iye boladı, lekin bári bir bazar ekonomikası sharayatında xalıq xojalıǵı-nıń barlıq tarawlarında salamat báseki ushın ortalıq jaratalıwı imkanın beredi.
Respublikamızda ekonomikanıń hár qıylı tarawlarında xojalıq júritip atırǵan sub`ektlerdiń xuquqıy hám ekonomikalıq erkinligin támiyinlewshi nızamlar qabıl etilgen. Monopolistik iskerlik monopoliya xızmetin sheklew nızamı tiykar-ında sheklep qoyıldı. Bazar infrastrukturasın jetilsitiriw hám onıń xızmetin tártipke salıwshı nızamlar qabıl etildi. Antimonopol nızamlardı qabıllaw hám turmısqa engiziw bazar qatnasıqlarına ótip atırǵan hár bir mámleket ushın turmıslıq zárúriyat esaplanadı. Sebebi, erkin básekige jol bermey turıp, bazardı jetilistirip bolmaydı. Sol maqsette Ózbekstanda 1992-jılda monopoliyaǵa qarsı nızamshılıqqa tiykar salındı. Sol jılı Respublikamızda monopolistik xızmetti sheklew haqqındaǵı nızam qabıl etildi. Nızamǵa boyınsha, arnawlı túrde bazarda qıtshılıqtı payda etiw, bahalardı monopoliyalastırıw, básekishilerdiń bazarǵa kirip barıwına tosqınlıq etiw, básekiniń hadal emes usılların qollaw qadaǵan etiledi. Nızamdı buzǵanlar qarsılasına jetkizgen zıyandı qaplawları, járiyma tólewi shárt. Olar nızamsız jol menen alınǵan paydadan ayrıladı.
Ekonomika tek ǵana sanlar emes, esap - kitap, paydalı kelisimler, óz - ara almasıwlar menen ǵana turaqlı bolmaydı, bul menen rawajlana almaydı. Onıń rawajlanıwı ushın anıq hám puqta islengen rejeler, tiykarǵı baǵdarların belgilep beriwshi printsipler, izshil siyasat júritiliwi, salamat báseki ortalıǵın júzege keltiriw maqsetke muwapıq boladı. Ol bolsa demokratiyalıq bazar ekonomikası qatnasıqlarınıń jetilisiwin tezlestiredi.
Ózbekstanda báseki ortalıǵın júzege keltiriw Prezidentimiz İ.A. Karimovtıń ekinshi shaqırıq Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisiniń birinshi sessiyasındaǵı bayana-tında aytıp ótilgenindey, ekonomikanı erkinlestiriw – bul xojalıq júritiwshi sub`ektlerdiń erkinligi hám ekonomikalıq ǵárezsizliligin asırıw, isbilermenlik xızmetin rawajlandırıw jolındaǵı tosıqlardı saplastırıwdı ańlatadı. Soday-aq, Prezidentimizdiń 20-fevral` 2000-jılda Ministrler Kabinetinde bolıp ótken jıynalısında sóylegen bayanatında biznesti erkinlestiriw olarǵa, ekonomikalıq ǵárezsizlik beriwdiń anıq baǵdarları kórsetilgen. Ózbekstanda báseki ortlıǵın júzege keltiriwdiń tiykarǵı jolı, bul básekini biykar etiwshi mámleketlik múlk monopoliyasınan mámleketlik emes, túrli múlkshilik túrlerine tiykarlanǵan xojalıq júritiw túrleriniń payda bolıwına tiykarlanǵan bazar sisModulsına ótiwi esaplanadı. Báseki qatnasıqların jetilistiriw, dáslep ǵárezsiz tovar islep shıǵarıwshılardıń payda bolıwın ańlatadı. Olar óz mápleri ushın bazarda erkin báseki tiykarında arzan shiyki-zat, isshi kúshi hám tutınıw bazarı ushın gúres alıp baradı.