Báseki hám onıń túrleri. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

Tiykarǵı atama hám túsinikler.
Báseki, taraw ishindegi hám tarawlar ara báseki, bahalar járdeminde hám bahasız básekilesiwi, quramalı hám quramalı emes báseki, monopolistik báseki, oligopoliya, sap monopoliya, monopoliya hám onıń túrleri, sindikat, kontsern, trest, kartel.


Biznes hám isbilermenlikte texnologiyalıq hám innavatsion nátiyjelik. İsbilermenlik kapitalı.
1. Biznes hám isbilermenliktiń ulıwmalıqları hám ayırmashılıǵı.
Bazar ekonomikası isbilermenlik hám bizneske tiykarlanǵan ekonomika. Biznes degende qandayda xızmet penen bánt bolıwdı hám isbilermenlerdiń ekonomikalıq qatnasıqları túsiniledi. Házirigi waqıtta ekonomikalıq xızmettiń qálegen túri menen shuǵıllanıwshı xojalıq sub`ektleriniń is háreketleri biznes hám isbilermenlik penen tıǵız baylanıslı. Biznes isbilermenlik qatnasıǵı sıpatında óz sub`ektlerine iye. Olarǵa:
- jeke tártipte biznes penen shuǵıllanıwshılar,
- isbilermen birlespeler,
- mámleketlik shólkemler h.t. basqalar kiredi. Biznes keń mazmundaǵı túsinik. İsbilermenlik onıń bir forması. İsbilermenlik tovar islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw jolı menen dáramat tabıwdı ańlatadı. Bazar ekonomikası jaǵdayında isbilermenlik ekonomikanı háreketke keltiriwshi kúsh sıpatında xızmet etedi. İsbilermenlik ulıwma aqsha tabıw emes, al qandayda tovar islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw yamasa dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdı bildiredi.
Bizneske isbilermenlikten basqa basqasha jollar menen máselen, jerdi yamasa múlkti ijaraǵa berip renta alıw, basqalardı jallap isletiw arqalı dáramat tabıw, aqshanı bankke qoyıp protsent alıw sıyaqlı xızmetler de kiredi. Biraqta bul xızmetlerde hesh nárse dóretilmeydi, al tek ǵana baylıqtan baylıq arttırıladı. Bunday xızmetler isbilermenlikke kirmeydi. Sonlıqtan da isbilermenlik jumıs islemey turıp, kapital esabınan dáramat tabıwdı biykarlaydı.
Ózbekstan Respublikası isbilermenlik haqqındaǵı nızamına muwapıq “İsbilermenlik menshik sub`ektleriniń dáramat tabıw maqsetinde táwekelshilik etiw hám múlk juwapkershiligi tiykarında hárekettegi nızamlarǵa súyengen halda ekonomikalıq xızmetlerdi kórsetiw“ -dep kórsetilgen.
Rejeli ekonomikadan bazar sisModulsın ótiw dáwirinde isbilermenliktiń tómendegi toparları payda boladı:
1. Mayda islep shıǵarıw menen bánt bolǵan isbilermenler.
2. Aqıl miyneti menen shuǵıllanıwshı isbilermenler.
3. Fermerler.
4. Jámáát hám aktsionerlik menshiktiń birliktegi iyeleri.
5. Óz kárxanasına iye, basqalardı jallap isletetuǵın isbilermenler.
Menshik formalarınıń kóp túrliligine baylanıslı isbilermenlikti tek ǵana jeke xızmet penen bir qatarda jámáátlik, sem`yalıq, mámleketlik hám aralas (qospa) isbilermenlikler de háreket etedi. İsbilermenler qanshelli kóp bolǵan sayın, óndiris rawajlanıp, ekonomika joqarı dárejedegi ósiw kórsetkishlerine iye boladı.
İsbilermenlik penen shuǵıllanıw ushın aldı menen huqıqıy kepillikke iye bolıwı kerek hám nızam qaǵıydalar menen qorǵalıw zárúr. İsbilermenlerge qolaylı jaǵdaylar jaratıp beriwde máselen, “Ózbekstan Respublikasınıń isbilermenlik haqqındaǵı”, ”Ózbekstan Respublikası menshik haqqındaǵı” nızamları hám t.b. nızamlarında isbilermenlikti shólkemlestiriwdiń, oǵan tiyisli bolǵan huqıqları hám juwapkershilikleri kórsetilgen.
Eń aldı menen isbilermenlikti shólkemlestiriwge belgili bir muǵdardaǵı qarjı talap etedi. Sebebi isbilermenler hám biznesmenler erkin túrde jumıs alıp barıwı ushın ózleriniń qarjılarına iye bolsa maqsetke muwapıq bolar edi. İsbilermenliktiń eń zárúr faktorı isbilermenlik qábileti, yaǵnıy istiń kózin biliwi bolıp tabıladı. Egerde isbilermen isti qalay alıp barıwdı bilmese, ol qansha qarjıǵa iye bolmasın, nızam onı qorǵamasın, bári bir ol jumıstı alıp bara almaydı. Sonlıqtan da isbilermenlik joqarı tájiriybeni, tereń bilimdi, basqarıw uqıplı-lıǵın, qánigeli jumıs kúshin talap etedi.
İsbilermen bazardıń tiykarǵı qatnasıwshısı túrinde bazardıń jaǵdayı hám dárejesin óziniń dıqqat orayına tarta biliw qábiletine de iye bolıwı lazım. Sebebi isbilermenliktiń tiykarǵı shártleri bazardı toltırıw, al maqseti payda alıw.
İsbilermenlik rawajlanbasa ekonomikalıq ósiwde bolmaydı. İsbilermenlik onıń qanday da bir maqsetke qaratılǵan xızmeti bolǵanlıqtan, ol ekonomikalıq qatnasıq sıpatında óziniń printsip hám qaǵıydalarına iye. Olar tómendegilerden ibarat: