Буғдой- аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси. Режа

Буғдойнинг ҳосилдорлиги. Ўз6екистонда буғдой жуда юқори ҳосил беради. Лекин лалми ерларда бошоқли дон экинларининг ҳосилдорлиги ёғингарчилик миқдорига боғлиқ. Суғориладиган ерларда кузги буғдой ҳосили кўпчилик туман ва илғор деҳқон-фермер хўжаликларида 35-40 центнерни ташкил қилмоқда.
Систематикаси -Буғдой қўнгирбошлилар оиласига (Роасеае), Triticum L. авлодига мансуб. Бу авлод 1976 йилда РАСХНИЛ академик Д.Д.Брегидов маълумоти бўйича 27 та маданий ва ёввойи турларига ажратилади. Буғдойнинг ҳамма турлари жинсий ҳужайрадаги хромосомалар сонига қараб 4 та генетик груҳларга бўлинади.
Буғдойнинг турлари юқорида келтирилган гентик гуруҳлардан ташқари морфологик ва хўжалик белгиларига қараб ҳамма маданий турлар икки гуруҳга бўлинади.
1.Хақиқий ёки ёлонғоч донли буғдой.
2.Полбосимон ёки уруғи қобиғли буғдой.
Бутун ер юзида буғдой кўп экаладиган мамлакатларда юмшоқ ва қаттиқ буғдой турлари кўп тарқалган. Ўзбекистонда ҳам асосан юмшоқ буғдой турига мансуб навлар экилади. Айрим минтақаларда жуда кичик майдонларда бошқа турларга мансуб буғдойлар ҳам экилади. Чунончи тургидум, зандури, полоникум, оддий комба, якка донли маданий буғдой шулар жумласидандир.
2. Буғдойнинг биологик хусусиятлари: буғдой умуман донли экинлар биологик хусусиятларига кўра кузги ва баҳорги шаклларга бўлинади.
Кузги буғдой кузда экилиб, қишлаб чиққандан кейин келаси йили ҳосил беради. Баҳорги буғдой эрта баҳорда экилиб, ўша йили ҳосил беради. Кузги буғдойнинг баҳоргилардан фарқи шундаки, уларнинг биринчи бошланғич ривожланиш даври паст (0⁰ дан 10⁰ гача) ҳароратда 30-65 кун давом этади. Баҳорги буғдойнинг эса бошланғич ривожланиш даврини 5-10^{0 С} ва ундан юқори ҳароратда 7-12 кун, яъни тез муддат ичида ўтади.
Демак, биологик жиҳатдан кузги навларни баҳорда экиш мумкин эмас, чунки баҳорда у талаб қилган ҳарорат бўлмаганлиги сабабли ўсимликлар фақат тупланади, бошоқ чиқармайди ва ҳосил бермайди. Буғдой кузда экилганда, унинг биологик кузги навлари ишлатилиши керак. Биологик баҳорги навларни ҳам кузда экиб бўлмайди, чунки улар кўпроқ иссиқ ҳароратга талабчан бўлганлиги учун қишги совуқлар натижасида нобуд бўлади. Лекин қиш юмшоқ келадиган минтақаларда навларнинг учинчи тури ярим кузги навлари учрайди. Бу навларни кузда ва баҳорда экиш мумкин, икки ҳолда ҳам улардан нормал дон ҳосили олинади. Ярим кузги навларни кеч кузда экиш керак. Эртаги муддатларда биологик кузги навлар экилиши керак. Ярим кузги навларнинг қишга чидамлилиги баҳорги навларга нисбатан юқори бўлади. Шунинг учун Ўзбекистоннинг лалми ва суғориладиган ерларида кузги муддатда экиш учун биологик кузги ва ярим кузги навлардан фойдаланиш керак.
Умуман, Ўзбекистоннинг барча вилоятларида буғдой кузда экилиши лозим. Чунки улар кузги – қишги ва баҳорги ёғингарчиликлардан тўла фойдаланади. Баҳорда эрта ўса бошлайди, баҳорги экинларга нисбатан 10-12 кун эрта пишади, шунинг учун кузги буғдойнинг гуллаш даври ёзги иссиқ гармсел шамолларга дуч келмайди ва улар баҳоргига нисбатан юқори (25-30%) ва муттасил ҳосил беради.
Бундан ташқари, кузги буғдой совуққа чидамлилиги билан баҳоргилардан фарқ қилади. Буғдой -12 - 13⁰ совуққа чидайди, -16-18⁰ да нобуд бўлади. Кузги буғдойни совуққа чидамлилиги унинг ўсиш шароитга ва агротехникасига боғлиқ. Биринчидан уларнинг совуққа чидамлилиги, экиш муддати ва уруғнинг кўмиш чуқурлигига қараб ҳар хил бўлади. Эртаги муддатларда экилганида (сентябр охири, октябр ойининг бошларида) майсалар униб чиқиб, кеч кузгача, яъни совуқ тушгунга қадар тупланиб улгуради ва ўсимликлар шу даврда қишлайди. Тупланиш даври ўсимликларнинг қишлаши учун қулай давр бўлиб, улар бу даврда совуқа чидамли бўлади. Кузги буғдой кеч муддатларда экилганда уруғлар совуқ тушгунга қадар майса чиқармаслиги мумкин, ёки майса ҳосил қилган вақтда ҳам тупланиб улгурмаслиги мумкин. Демак, уруғлар кеч муддатларда экилганда, улар майса чиқарган ёки тупланиш бошланган ҳолда қишлайди. Бу даврларда ўсимликлар совуққа чидамсиз бўлади, ҳосил камаяди. Уруғни экиш чуқурлиги ҳам катта аҳамиятга эга. Уруғлар экиш вақтида нормал чуқурликда кўмилса, тупланиш бўғими тупроқда чуқурроқ жойлашади ва совуққа чидамли бўлади.
Кузги буғдой тупроққа талабчан, улар унумдор, бегона ўтлардан тоза бўз ва ўтлоқи тупроқларда яхши ривожланади. Шўрланган тупроқларда яхши ўсмайди, агар шундай ерларга экиладиган бўлса, албатта ерни шўрини ювиш керак. Кузги буғдой суғориладиган ерларда озиқ элементларига талабчан, айниқса, азотга талабчан. Най чиқариш ва бошоқланиш даврларида бу талаб айниқса ортади. Лекин ортиқча озиқлантирилса, айниқса азот ўғити кўп берилса, ўсимликларнинг қишга чидамлилиги пасаяди, ётиб қолиши мумкин.
Кузги буғдой суғориладиган ерларда намга талабчан. Кузги буғдой экилган майдонларнинг намлиги умумий дала нам сиғимининг 70-75% миқдорида бўлиши керак. Най ўраш ва бошоқланиш даврларида буғдойнинг сувга талабчанлиги ортади. Тупроқнинг намлиги оптимал даражада сақлаб турилса, буғдой гармселдан зараланмайди.
Навлар: "Интенсив", "Санзар-4", "Санзар-6", "Санзар-8", "Унумли буғдой", "Ёнбош", "Шарора" ярим кузги навлар, "Скифянка", "Юна", "Спартанка" кузги навлари, "Сете-Церрос" баҳорги навлари экилмоқда.
Булардан ташқари қаттиқ буғдой турига кирадиган кўпчилик навлар ҳам республика нав синаш майдончаларида синовдан ўтмоқда ва улар қисман бўлса ҳам экила бошлади.