Бугунги кунда мамлакатимизда интенсив боғдорчиликни ривожлантириш аҳоли

IV-БОБ. ТУПРОҚНИНГ НАМЛАНИШ ДИНАМИКАСИНИ АНИҚЛАШ 
4.1. Тўлиқ факторли тажриба 
Мазкур услуб тупроқнинг намланиш периметрини ҳисоблашда асосий тўрт 
факторга асосланган бўлиб, бунда: томизгич сув сарфи, суғориш давомийлиги, тупроққа 
ишлов бериш чуқурлиги ҳамда тупроқнинг ҳажм массаси қийматлари қабул қилинади. 
Ушбу қийматларнинг бирортасини ўзгариши эса тупроққа сувнинг шимилиши 
ҳамдан унинг намланиш периметрини ўзгаришига сабаб бўлади. 
Тўлиқ факторли тажриба (ТФТ), ҳар бири икки даражада ўзгариб турадиган n 
мустақил назорат этиладиган омилларнинг барча мумкин бўлмаган такрорланадиган 
комбинацияларини амалга оширадиган (эксперимент) тажрибадир. Бу ҳолда, 
ўрганилаѐтган жараѐннинг жавоб функциясига таъсири тажрибада кўзда тутилган ҳар бир 
омилни эмас, балки уларнинг ўзаро таъсирини ҳисобга олади.
Юқоридагиларга асосланган ҳолда (Re = Re
гр
нинг квадратик майдонида) 
қуйидагини ѐзишимиз мумкин:  
h/b = f (q, 

, h
K
, t)
 
 
 
 
(4.1.1) 
бу ерда: q – томизгич сув сарфи, л/с; 

- тупроқ зичлиги, кг/м
3
; h
K
-культивация 
чуқурлиги, м; t – томизгичнинг ишлаш муддати, соат. 
Бундан ташқари, методологик тажрибалар бу хусусиятларнинг ўзаро боғлиқлиги 
узвий эмаслигини аниқлашга имкон беради. Тўлиқ факторли тажрибани режалаштириш 
ва амалга ошириш моделнинг узвийлигини назарда тутиб, уни керакли шаклга келтириш 
режага киритилиб, керак бўлса, ўзига хос хусусиятлар эмас, балки уларнинг жавоблари 
билан амалга оширилади.
Режанинг қурилиши нол даражасига ѐки тажрибанинг марказига нисбатан 
носимметрик тажриба нуқталарни танлашга тўғри келади ва ундан фарқли оралиқ 
қийматидан ажратилади. Ўзгаришнинг катталигини танлаш иккита шарт билан 
белгиланади: 
У фактор даражасининг аниқланган хатоликдан кам бўлмаслиги керак (акс ҳолда 
шартлар фарқланмайди) ва унинг максимал қиймати тажрибада олинган барча 
қийматларни унинг таърифига тушишини таъминлаши керак. Бунга асосан, математик 
модел бўйича дастлабки тажрибалар асосида тупроқни намлашнинг ўзига хос 
хусусиятлари ва ушбу феноменнинг ўзига ўхшашлиги билан аниқланган ўзгариш 
интервали (оралиғи) олинади. 
Тенглама билан таърифланган чизиқли моделни олиш учун, икки даражадаги омил 
(фактор) ларни – максимал ва минималини ўзгартириш кифоя қилади. Бу ҳолатда 

---

111 
тажрибалар қуйидаги умумий формула билан аниқланади: