Бугунги кунда мамлакатимизда интенсив боғдорчиликни ривожлантириш аҳоли

2.3.1.1-жадвал. Оч тусли бўз (Мирзачўл) ва ўтлоқи-соз (Фарғона) тупроқларининг 
сув бериш қобилияти. 
Оч тусли бўз тупроқлар 
Ўтлоқи-аллювиал тупроқлар 
Тупроқ оғирлигига 
нисбатан намлик, % 
Сув бериш 
қобилияти, г/см
2
соатда 
Тупроқ оғирлигига 
нисбатан намлик, % 
Сув бериш 
қобилияти, г/см
2
соатда
8,1 
0,024 
- 
- 
10,2 
0,026 
10,0 
0,014 
12,1 
0,028 
12,5 
0,015 
13,8 
0,035 
- 
- 
15,9 
0,046 
15,0 
0,017 
17,0 
0,053 
17,0 
0,024 
18,7 
0,072 
- 
- 
21,3 
0,115 
20,3 
0,037 
29,0 
0,492 
25,0 
0,123 
Бу икки хил тупроқда намнинг тупроқ профиллари бўйича кўриниши ҳар хил 
―Жуда кўп кузатишларнинг аниқланишига, деб ѐзади С.Н.Рыжов, Сирдарѐ вилояти 
Мирзачўл шароитида тупроқнинг 30-40 см устки қисми қуриса, Фарғона вилояти 
шароитида экинга сув қўйилишига қарамай, унинг 1 метрдан чуқурроқ қатлами қурийди‖. 
Албатта С.Н.Рыжовнинг бу фикрига тупроқнинг механик таркиби ўша 
ПСУЕАИТИ нинг Фарғона ИТС даги бир қисмига тўғри келганлигини танолган ҳолда 
қўшилиш мумкин, лекин С.Н.Рыжовнинг ўзи тупроқнингморфологик тузилишига 
нисбатан унинг сув бериш қобилияти ҳар хилбўлиши тўғрисида айтган. Бу соҳада 
И.А.Фелициантнинг қўйидагимаълумотлари яққол жавоб беради. У алоҳида идишни лой, 
қумоқ ва қум тупроқ билан тўлдириб, узунлигикалта идишда сувнинг капилляр (найчалар) 
билан кўтарилиши узунидишдаги тупроққа нисбатан тезроқ кўтарилган. Бу узунидишда 
ҳавонинг (сув кўтарилишига тўсқинлик қилувчи) сиқиб чиқарилишикалта нисбатан 
секинроқ кечади. Энг аввало лойнинг найчаларидан сувнингкўтарилиши 1 см/соат, 25 см 
баландликда 0,1-0,2 см/соат, 50 см баландликда 0,05; 1 м-0,021 см/соатга тушиб қолган. 
Қумоқ тупроқларида унингкўтарилиш соатларга мос равишда 8-12 см/соат; 1,7; 0,83 ва 
0,33 см/соатгабаробар бўлган. Қумда сувнинг кўтарилиши жуда тез бўлиб, лекин 90 
смбаландликда қумоқ билан қарийиб баробар бўлган. Қаватли тупроқларда капилляр 
билан сувнинг кўтарилиши генетикгоризонтларнинг қалинлигига боғлиқ. Агар механик 
таркиб лой бўлиб, унингусти қум билан қопланган бўлса, унинг капилярлик хоссаси 
лойтупроқлардан унчалик катта фарқ қилмайди, лекин лой устидаги қумқатламининг 
капилярлик кўтарилиши анча паст кетади. Лой қатламданкапилярлар билан сувнинг секин 
кўтарилиши оқибатидадир; агар лойқатлами кичик бўлса унинг кўтарилиши тезлашади: 75 
см қатламли лойдаунинг кўтарилиш тезлиги 0,011 см/соат, 50 см 0,030; 25 см-0,076 

---

81 
см/соатгабаробар (Панковдан 1975). Агар қумоқ устида лой бўлса, унданкўтариладиган 
сув қатлам бутунлай лойдан иборатга ўхшаган, агар лойустидан қумоқ қопланган бўлса 
сувнинг кўтарилиши унчалик катта эмас, қатламда лой қаватнинг узунлиги қанча қисқа 
бўлса капилярлар билансувнинг кўтарилиши шунчалик тез бўлади. Бу уч қаватли қатламга 
ҳамтаълуқли-қум, қумоқ, лой қатламлари.