Buxora davlat universiteti

Musiqiy janr - faqat o'ziga xos maxsus uslubiy xususiyatlari bilan ajralib turadigan musiqa turi, musiqa asarlari. Musiqada asarlarning hayotdagi oʻrni, ijro etilish joyi va sharoitiga koʻra, maishiy, marosim, bazm va bayram, harbiy musiqa, konsert, kamer musiqasi kabi; ijro xususiyatlariga qarab, vokal va cholgʻu musiqasi, shuningdek, yakka, ansambl, xor, orkestr musiqasi va boshqa guruxlar ajratiladi. Mazmun va badiiy mohiyati nuqtai nazaridan musiqada ham epik (maye, kitobxonlik yoʻllari, doston termalarn, ballada va boshqa), lirik (ashula, ariya, madhiya, poema va boshqa) hamda dramatik (musiqiy tomosha, musiqali drama, opera va simfoniya kabi) turlarini belgilash mumkin.
Ommaviy ijod namunalari xalqning aynan muayyan qatlami uchun emas balki umumiy aholining turmush sharoitlari, urf – odatlari, diniy qarashlari, etnik qatlamilarida kelib chiqqan holda shakllangan. Ko’pincha bunday asarlar ommaning marosimlarida ijro etilgan. Aynan mana shu nuqtaiy nazarlarni hisoga olgan holda folklorshunos olimlar bu ijod namunalarini aynan ikki qatlamga ajratishgan: taqvimiy janrlar va maishiy hayotda istalgan paytda ijro etiladigan janr.
Taqvimiy ijro etiladigan janrlar yilning ma’lum bir kunida yoki sanasida ijro etiladigan kuy qo’shiq janrlari.
Janr - tematik oqimi bo'yicha turli xil va rang-barangdir, Markaziy Osiyo xalqlarining marosim qo'shiq – cholg’u ijodi quyidagi guruhlarga bo'linadi: kalendar-marosim qo'shiqlari doirasi, to'y va dafn marosimlari, kult-marosimlarni qayta o'qish va qo'shiq aytish. Ushbu folklor qo'shiqlari va turli xil professional musiqalar butun mintaqada keng tarqalgan bo'lib, ularning aksariyati bugungi kunda xalq sharoitida faoliyat yuritmoqda.
"Sust xotin" ("Sus xotin"," Sut xotin"," Suv xotin", "suz xotin" yoki "chala xotin" variantlari bor) - o'zbek dehqonlaridan yomg'ir yog’dirish marosimi. Markaziy Osiyo xalqlari orasida bu marosim boshqa nomlar bilan ham mashhur: tojiklar orasida - "sust momo", "Sus xotun" yoki "Ashaglon"; turkmanda - "Suyut gazan", "Suyut xatin", "Tyutatik"; qozoqlarda - "Tasattik" yoki" Janbirlik tazattik". O'zbeklarda bir nechta mahalliy variantlarga ega bo'lgan "yomg'ir yog'ishi" marosimi juda xilma - xildir, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega edi, ammo ular birlashtirildi-bu yagona marosim qo'shig'i.
"Choy momo" (shamolni to'xtatish) va "shamol chaqirish" (shamol chaqiruvi) marosimlarini o'tkazish ham yoz davriga to'g'ri keladi, ularning batafsil tavsifi B. I. Sarimsoqovning tadqiqotida keltirilgan. Uning jamoaviy faoliyatida biz faqat bir marta "shamol momo" deb nomlangan qo'shiq janrini mashhur "Boychechak" bolalar qo'shig'iga o'xshash musiqiy tuzilishda yozishga muvaffaq bo'ldik. U bir xil bolalar o'yiniga o'xshardi.
"Choy momo" marosimining tartibi va muddatlari, ishtirokchilarning tarkibi va tegishli marosim qo'shiqlarining she'riy tabiati haqida birinchi marta A. Divaev eslatmalarida eslatib o'tadi. A. Divaev yozganidek, yozda, ayniqsa, boshoq pishishi davrida kuchli shamol esadi, arpa, bug'doy va chumchuqlar ekinlarga tuzatib bo'lmaydigan zarar etkazadi.
A. Divaevning so'zlariga ko'ra, iboraning semantikasi mantiqiy emas, aslida u "choy momo", ya'ni eski ayol kabi ko'rinishi kerak. B. I. Sarimsaqovning so'zlariga ko'ra, "choy momo" iborasi "ayol-shamol" degan ma'noni anglatuvchi "choy momo"ning fonetik versiyasi sifatida ifodalanishi mumkin. Bu butunlay eski ayol tomonidan yaratilgan tirik mavjudot sifatida shamol haqida xalq o'zbek g'oyalar bilan bir vaqtga to'g'ri keladi, shuning uchun "choy momo" marosimining ishtirokchilari o'z qo'shiqlari bilan to'g'ridan-to'g'ri shamol egalariga murojaat qilishdi va uni uyg'otishni so'rashdi.
B. I. Sarimsaqovning ta'kidlashicha, "choy momo" marosimi bizga bir necha o'zgarishlar bilan yetib keldi. "Uning barcha variantlari tabiatda, funktsiyalarda, semantik va she'riy tuzilishda yaqin va mos keladi, bu bizga "choy momo" marosimini birinchi qadimgi qo’shiq turiga bog'lash imkonini beradi. Buni tasdiqlash haqida fikr shamol va uning homiysi qari ayol qiyofasida, marosim ishtirokchilarining shamolni to'xtatish uchun ibodat bilan murojaat qilishlari. Bu shuni ko'rsatadiki, marosim paytida ayollar jamiyatda yuqori o'rinni egallashgan (ya'ni, "choy momo" marosimi matriarxiya davrining mahsuloti).
Bu bayram marosimlari va tadbirlari, "gigienik tadbirlar va yangilanishlardan bayramona stolni bezashga, o'zaro tabrik va sovg'alar almashishga", turli o'yinlar va musobaqalar xalqimizning katta hosil olish uchun eng qulay shart-sharoitga erishish yo'lidagi hayotiy intilishlari va ular bilan bog'liq barcha moddiy boyliklarga sabab bo'ldi. Shuning uchun, u yoki bu marosimni amalga oshirib, dehqon sehrli va oqilona vositalar bilan joriy yilning mo'l-ko'l hosilini olishga imkon qadar ko'proq ta'sir ko'rsatdi. Bu muayyan darajada qo'shiq yoki instrumental shakllar shaklida musiqa tomonidan qo'llab-quvvatlanadi, ba'zan ular marosim harakatining asosiy qismidir, chunki marosimning mohiyati va vazifalari semantik yo'nalishga va marosim qo'shig'ining mazmuniga bog'liq. Birgalikda marosimlar va bayramlar va ularning janrlari nafaqat urf-odatlarni saqlab qolish, balki uzoq ajdodlarimizning dunyoqarashi nuqtai nazarini, ularning tabiiy hodisalarga bo'lgan munosabatini qayta tiklash imkoniyatidir.

1.