Buxora davlat universiteti

Yoz va kuz davrlarining marosimlari. Xalqlarning hayotiy faoliyatidagi ushbu davrlar nafaqat saxiylik va farovonlik, balki odamlarning kundalik ish jarayonlarini qayta tiklash bilan ham ajralib turadi: o'rim-yig'im va ularni oziq-ovqat mahsulotlariga qayta ishlash, nasl-nasabni ko'paytirish va chorvachilikni qishlash uchun tayyorlash va boshqalar. Bu "hosil bayram" (yig'im-terim bayramlari) yoki "xirmon bayrami" (hirman bayramlari), qishloq-jamoa yoki umumxalq bayramlari-musiqa va tomosha san'atiga katta e'tibor qaratgan urf-odatlar va marosimlar ko'pligi bilan bayramlar. Bir qator marosimlar bizga aylantirildi. Bular - "Sus xotin", shamol - "shamol chakirish", bug'doyning oxirgi o'rim - yig'imi va hosilga shukrona - "Oblo baraka", shamolning "choy momo"ni to'xtatish marosimlari. Ushbu marosimlarning xalq xotirasida hayotiyligi shunga o'xshash qo'shiq janrlarining saqlanishi bilan bog'liq, shuningdek, ularni amalga oshirish usullarida muayyan an'anaviylik mavjud.
Bu bayram marosimlari va marosimlari, "gigienik tadbirlar va yangilanishlardan bayramona stolni bezashga, o'zaro tabrik va sovg'alar almashishga", turli o'yinlar va musobaqalar xalqimizning katta hosil olish uchun eng qulay shart-sharoitga erishish yo'lidagi hayotiy intilishlari va ular bilan bog'liq barcha moddiy boyliklarni sabab bo'ldi. Shuning uchun, u yoki bu marosimni amalga oshirib, dehqon sehrli va oqilona vositalar bilan joriy yilning mo'l-ko'l hosilini olishga imkon qadar ko'proq ta'sir ko'rsatdi. Bu muayyan darajada qo'shiq yoki cholg’u shakllari ko’rinishida musiqa tomonidan qo'llab-quvvatlanadi, ba'zan ular marosim janrlarining asosiy qismi bo’ladi, chunki marosimning mohiyati va vazifalari semantik yo'nalishga va marosim qo'shig'ining mazmuniga bog'liq. Birgalikda marosimlar va bayramlar va ularning janrlari nafaqat urf-odatlarni saqlab qolish, balki uzoq ajdodlarimizning dunyoqarashi nuqtai nazarini, ularning tabiiy hodisalarga bo'lgan munosabatini qayta tiklash imkoniyatidir.
Oʻrta Osiyo xalqlarining kalendar marosimlari nafaqat taqvim va fasllarning oʻzi, balki shu fasllarga bogʻliq turli mehnat faoliyati turlari bilan ham bevosita bogʻliqdir. Qolaversa, har bir taqvimiy va marosim siklida oʻzaro bogʻlangan va bir-birini toʻldiruvchi marosimlar va urf-odatlar majmuasi hamda nisbatan toʻliq saqlanib qolgan, maʼlum darajada marosim harakati komponentlarini yoʻqotmagan musiqiy va og'zaki janrlari mavjud.. Shunga ko‘ra, har bir marosim o‘ziga xos qiroat va marsiya bilan birga keladi, qo‘shiq va afsunlar, cholg‘u asboblari va cholg‘u musiqalari marosimlarda ma’lum o‘rin tutadi.
Bizgacha yetib kelgan haqiqiy taqvimiy-marosim qo‘shiqlari, albatta, agrar yo’nalishdagi musiqiy va she’riy ijod namunalaridir, ammo shunga qaramay, ular marosim va unga hamroh bo'lgan qo'shiqlar oldingi agrar faoliyat haqida ozmi - ko‘pmi tarixiy jihatdan to‘g‘ri fikrni shakllantirishga imkon beradi. Agar marosim qoʻshiqlarining sheʼriy matnlarida ikki tomonlama eʼtiqod izlari (islom bilan butparastlikning uygʻunligi, izlari taqvimiy marosimlari va qoʻshiq matnlarida aniqroq topilgan) boʻlsa, unda ularning musiqiy tabiati har qanday diniy unsurlardan butunlay xoli boʻlib, butunlay xalq ijodiyoti mahsulidir.
Demak, afsun yoki ba'zi tabiat hodisalarini qandaydir o'ziga xos shakllarda ulug'lash muhim emas. Ularning musiqiy timsoli uchun marosim shakllarining xilma-xilligi emas, balki bu turdagi ohangni, ba'zi musiqiy ohanglarni - jozibali, maqtovli yoki tabrik semantikasining formulalarini keltirib chiqargan duolar yoki ulug’ haqiqati muhim edi. Musiqiy materiallar, xususan, taqvim va marosim qoʻshiqlarining qiyosiy tahlili bir qator marosimlarda qoʻllanilgan kuylarning nisbiy barqarorligini koʻrsatdi, buni “Sust xotin” va “Choy momo”, “Barot keldi”, yoki “Shamol chakirish” marosim qoʻshiqlarida ham kuzatish mumkin. Bundan tashqari, bir qator bolalar qo'shiqlari kuylari bilan taqvim qo'shiqlari kuylarining o'ziga xosligi mavjud. Oʻzbek musiqa folklorida bolalar qoʻshiqlari, asosan, fasllarning bahor davri bilan bogʻliq, masalan, “Boychechak”, “Binafsha”, “Oftob chiqdi”, “Oq terakmi, koʻk terak” va boshqalar. Bolalar qoʻshiqlari taqvim qoʻshiqlarining oʻzgartirilgan turlari emasmi, degan savol tugʻiladi, bunga misol tariqasida “Choy momo” marosim qoʻshigʻining bolalar oʻyinida qoʻllanilishini keltirish mumkin.
Shunday qilib, taqvim-marosim qo'shiqlari o'zining umumiyligida marosim jarayonining o'zidan ajralmasdir, ular uning tarkibiy qismidir va bir qator marosim harakatlari - marosimning asosiy qismi. Bir tomondan, bular taqvimga sanalganlarning ko‘pchiligi, masalan, “Navro‘z”, “Yo ramazon” – “Jarapazan”, lekin mazmuni va kelib chiqishi mohiyati jihatidan marosim bo‘lmasligi ham mumkin; boshqa tomondan esa, qat'iy taqvimiy ham emas, masalan, yomg'ir, shamol, qor chaqirish, shamolni to'xtatish, yozgi mehnat davri, bahorgi shudgorlash, o'rim-yig'im (ehtimol, kalendardan ko'ra ko'proq mehnat), sog'ish qo'shiqlari. -qo'ng'iroq davri (taqvimdan ko'ra ko'proq duolar).
Biroq, bu qat'iy taqvimiy qo'shiqlarning barchasi agrar bayramlar va marosimlar qo'shiqlari bilan chambarchas bog'liq, shuning uchun kurs ishi davomida ulardan ajralib turmaslik kerak. "Bayramlarni bir-biri bilan solishtirganda, ular qisman bir xil atamalardan iborat ekani, ba'zan boshqacha tuzilgan, ba'zan esa oddiygina bir xil bo'lishi ma'lum bo'ladi. Bu tarkibiy qismlarni aniqlash, farqlash va solishtirish kerak", deb ta'kidladi V. Propp
Ushbu bo'limda biz asosan xalq orasida mavjud bo'lgan taqvimiy va marosim janrlaridagi qo'shiqlarini ko'rib chiqamiz. Bular: musulmonlar taqvimi bilan bog‘liq - “Yo Ramazon” – “Jaramazan”; ulug‘vor tabrik qo‘shiqlari - “Navro‘z muborak”, “Navro‘z ayomi”; bahorgi qo‘shiqlar - “Boychechak”; xirmon bilan bog‘liq yoz-kuz davri qo‘shiqlari – “Moyda”; so’g’im - qo'shiqlari - "Xush-hush", "Turay-turay" va "Churay-churay"; yomg'ir chaqirish uchun qo'shiqlar - "Sust hotin" ("Sust gazan" - "Suyt momo" - "Tasattik") va shamol - "Choy momo" va boshqalar.
Ta'kidlash joizki, taqvimiy - marosim janridagi qo'shiqlarining aksariyati faqat og'zaki versiyada saqlanib qolgan. Ular ko'plab xalq ijodiyoti to'plamlariga kiritilgan va bu qo'shiqlarning musiqiy tomoni yozilmagan. Lekin hozirgacha mintaqa xalqlarining kundalik hayotida turli fasllarga bag'ishlangan ma'lum marosimlar asosida vujudga kelgan mehnat jarayonlari bilan bog'liq xalq qo'shiqlari ijro etib kelinmoqda.
Shunday qilib, Pomirda dehqonchilikning kelib chiqishiga bag‘ishlangan, uning mehnatini madh etuvchi “Dehkonnoma” dostoni keng tarqalgan. Odatga ko'ra, uni bahorgi shudgorlash boshlangan kuni (birinchi jo'yak bayrami) ma'lum bir marosimni bajargandan so'ng qilish rasm bo’lgan. Mana, Vanche qishlog‘ida o‘rim-yig‘im tugagach, o‘zbekcha “Oblo baraka”ga o‘xshash “Yo oblo” qo‘shig‘ini ham o‘rim-yig‘im bilan bog‘liq holda tantanali shodlik bilan kuylashdi.
“Yo Ramazon” - taqvim va marosim qoʻshiqlari namunalaridan biri boʻlib, uning ijrosi musulmonlarning Ramazon oyi kirib kelishi bilan bogʻliq. Bu qo‘shiqlarning o‘ziga xos janri bo‘lib, qo‘shiq aytish odati — qishloq yoki ovul uylarini xayrli qo‘shiqlar bilan aylanib chiqish demakdir. Bu qoʻshiq janri Oʻrta Osiyo xalqlariga xos boʻlib, oʻzining funksionalligi jihatidan Hijriy yil hisobining 9-oyi Ramazon oyining boshlanishida ijro etiladigan qoʻshiqlar kabi tabrik qoʻshigʻidir: oʻzbeklarda “Yo ramazon” nomli qoʻshiqlar bor. yoki “Yo rabbim”, turkmanlarda - “Men Remazanman”, qozoqlarda - “Jarapazan” yoki “Jarapazan”, qirg‘izlarda - “Jarapazan” yoki “Ha-ramazan”, qoraqalpoqlarda - “Men Ramazonman”. , tojiklar orasida - "Yo Rabbiman" yoki "Yo Ramazon".
Ko'pgina tadqiqotchilar bu qo'shiqlar diniy maqsadni ko'zlagan deb hisoblashadi. Darhaqiqat, viloyatdagi barcha xalqlar orasida “Yo ramazon” –qo‘shiqlarini ijro etish musulmonlarning “Ramazon” (Ro’za, Uraza, O‘razai) oyiga bag‘ishlangan marosimi – ro‘za oyi bilan bog‘liq.
“Sust xotin” (“Sust momo”, “Suyt gazam”, “Tasattik”) qurgʻoqchilik davrida yomgʻir yogʻdirish marosimidagi asosiy qoʻshiq janridir. "Sust sotin" so'zining semantikasi: birinchi komponenti - "bo'sh" - ayol nomi bo'lib, olovga sig'inish ("sus" - so'zma-so'z "to'kish", "to'kish") dini bilan bog'liq. ikkinchisi - "hotin" – turkiychada "ayol" degani. Umuman olganda, “Sust xotin”ni “Bo‘sh ayol” yoki “To‘kkan ayol” deb tarjima qilish mumkin (Buxoroda “Chala xotin”ning boshqa nomi “Yarim ayol” ham keng tarqalgan). Qo'shiqning mazmuni - sus ayoliga qilingan iltimos. Qo‘shiqda murakkab voqealar yoki insonning ichki kechinmalari aks ettirilmaydi, aksincha, u oddiy odamlarning haqiqiy hayoti va kundalik istaklarini ulug‘laydi. Ushbu qo'shiqni ijro etishning barcha badiiy vositalari va usullarida hamma narsa ana shu voqelikni talab qilishga qaratilgan bo‘lib, bunda “Sust Xotin” qo‘shig‘idagi obrazlar tizimi ikki xil holat va mazmun bilan ifodalanib, ikki obrazni tashkil etadi: birinchisi – qurg‘oqchilik xavfidan juda xavotirlangan dehqon so‘raydi. yomg'ir: u estetik jihatdan o'zida xalq qiyofasini jamlaydi. Ikkinchisi - samoviy suvlar ma'budasi - yovuzlik va yovuzlik ramzi bilan kurashadigan va odamlarga suv beradigan Sust ayolining tasviri.
She’riy matnda yomg‘ir xudosiga murojaat qilish ohangi ham alohida o‘ziga xoslik kasb etadi: birinchisi - dehqonning ekinlarning nobud bo‘lishiga olib kelgan qurg‘oqchilikdan noroziligini ifodalovchi imperativ hajmli murojaat; ikkinchisi, odamlarning suv tilab duo qilish istagidan kelib chiqqan iltijoli ohang bo‘lib, qo‘shiq boshidanoq bu tilak ohangida ifodalanadi. Ikkinchi murojaat yanada qadimiy bo'lib, o'z tabiatiga ko'ra marosimning arxaik semantikasiga to'liq mos keladi. Bu yerda takrorlashdan tashqari parallelizm elementlari ham qo'llaniladi: musiqiy-poetik janrda barcha musiqiy-poetik baytlarda namoyon bo'ladigan sinkretik xususiyatni ta'minlaydigan mavzuli-psixologik, ritmik-sintaktik, leksik-morfologik, intonatsiya, ijro. qo'shiqdan. Bu ham marosim qo'shig'ining qadimiyligidan dalolat beradi.
"Choy momo" - shamolni to'xtatish taqvimiy marosimi bilan bog'liq marosim qo'shig'i. Qo'shiqning mazmuni shamol homiysiga shamolni to'xtatishga ta'sir ko'rsatishga chaqirish bilan an'anaviy murojaat, ya'ni tabiat hodisalari oldida kuchlar ojiz bo'lgan odamning g'ayritabiiylarga qaratilgan ibodatiga asoslanadi. Qo‘shiqning she’riy tuzilishi ana shu talabni to‘la va yorqin ifodalashga xizmat qiladi. “Cho‘y momo” qo‘shig‘iga xos xususiyat ritorik murojaat kabi ifodali poetik vositadir. Qo'shiq shamol onasiga murojaat bilan boshlanadi va u bilan tugaydi.
“Boychechak” oʻzbek va tojik xalqlari orasida ilk bahor guli – qordonning paydo boʻlishi (birinchi gul bayrami) bilan bogʻliq boʻlgan taqvimiy-marosim qoʻshigʻidir. M. Alaniyaning yozishicha, “Boychechak” taqvimiy qoʻshiqlari odatda bahor bayrami Navroʻz kunlarida aytilgan. Qor pardasi, xuddi nozik sariq gul kabi, erta bahorda qor erishi davrida paydo bo'ldi va bahor-yoz davrining xabarchisi edi. Uni o'g'il-qizlar yig'ib, keyin bu qo'shiqni kuylashdi.
Qo'shiqda qor pardasi nafaqat bahor gulining tasviri, balki o'ziga xos ramziy tasvir sifatida - bu yangi tug'ilgan chaqaloqning tasviridir. Respondentlarning fikriga ko'ra, bola ham erta bahor gulidir, mos ravishda bola ham xuddi shunday nozik va chiroyli guldir: insoniyat bolalik timsolini bahor kurtaklarida ko'rgan. She’riy mazmunda va ijroning arxaik shakllarida islom davrigacha bo‘lgan e’tiqod yodgorliklarini (gulga, muqaddas daraxtga sig‘inish) ko‘ramiz.
Taqvim-marosim folklorida mahalliy hududlarga qarab ham ijro uslubi, ham ohang tabiati bilan farq qiluvchi qoʻshiq variantlari mavjud. Xullas, “Boychechak” qo‘shig‘ini bir qishloqda yakkaxon va unison xor, boshqasida faqat unison xor, uchinchisida faqat yakkaxon ijro etadi. Ohang xarakteri goh qo‘shiq, gohida rechitativ - deklamativ xarakterga ega.
Taqvim - marosim folkloriga viloyat dehqonchilik va chorvador aholisining turli mehnat turlari bilan bog`liq bo`lgan xalq qo`shiqlari ham kiradi, ular yuqorida aytganimizdek, fasllar bilan bog`liq turkumlarga bo`linganligi uchun sof marosim xarakteriga ega edi. Dehqonlar yer haydash, ekish, oʻrim-yigʻim, xirmon va hokazolarni maʼlum marosimlar bilan birga olib borgan. Qo'shiq turkumlari ham ushbu marosimlarning bir qismi bo'lib xizmat qilgan, ular orasida xirmon paytida ijro etilgan "Mayda" qo'shiqlari ham bor edi. Ko'pincha dehqonlar bug'doyni maydalash uchun maxsus moslamaga bog'langan ho'kizlarni haydab, baland ovozda, xalq orasida "Xo’p qo’shiqlari", "Mayda" yoki "Maydalar" deb nom olgan qo'shiqlar chizgan. O‘zbeklarda “Xo’p maydalar” yoki “Maydagul”, tojiklarda va turkman “Xo’p mayda” yoki “Mayda-yo, mayda” va qirg'izlar orasida "U Maida". Ushbu qo'shiqning barcha versiyalarining mazmuni bir xil - ho'kizni qunt bilan ishlashi uchun maqtash, donni charchamasdan maydalash.
Agar mintaqa qishloq xo'jaligi xalqlarining mehnat jarayoni bilan bog'liq bo'lgan taqvim va marosim qo'shiqlariga baho beradigan bo'lsak, unda ularning tashqi ko'rinishi shubhasiz rang-barangligi va tematik mazmunning boyligi, shuningdek, funksional yo'nalishi (bular birinchi jo'yak, ho'kiz qo'shiqlari)da namoyon bo'ladi. qo'shiqlari - "qusshchi qushigi"; o'rim-yig'im qo'shiqlari - "O’rim qo’shigi", xirmon, ekish qo'shiqlari "Oblo baraka" - mo'l hosil uchun minnatdorchilik va boshqalar). Mintaqaning chorvador xalqlarining folklor qo'shiqlari ham xilma-xilligi bilan ajralib turadi: sigir, echki, qo'y, toy, tuya sog'ish paytida ijro etiladigan qo'shiqlar (funksiyasiga ko'ra ularni afsunlar turiga bog'lash mumkin, bu erda undov so'zlari takrorlanadi. yoki chorva mollarini ko'ndirish - "xo’sh-xo’sh", "turay-turay", "churay-churay", "xevlum-xevlum" va boshqalar), junni qayta ishlash paytida, yigiruv g'ildiragida, to'quv dastgohida ishlaganda ijro etiladigan qo'shiqlar. Qoʻl tegirmoni (“Charx” yoki “Charxim”, “Yorgʻochoq”, “Tegirmon qushigi” va boshqalar, ularni dehqonchilik xalqlari qoʻshiqlariga teng nisbat berish mumkin). Ushbu qo'shiqlarning har biri yigiruv g'ildiragida yoki qo'l tegirmonida ishlash bilan bog'liq bo'lgan turli xil harakatlar majmuasini o'z ichiga oladi (ob'ekt harakatining o'ziga xos ritmi ma'lum darajada qo'shiqning monoton ritmiga mos keladi, qo'shiqning tabiatini aks ettiradi. ish), yoki mol sog'ish jarayoni bilan (bu qo'shiqlarning asosiy vazifasi bir tekisda cho'zilgan qo'shiqlar, jumladan, hayvonning qulog'ini silagan so'zlar orqali uning xotirjamligiga erishish va ko'proq sut olishga qaratilgan). Shu bilan birga, qo‘shiqning har bir misrasi naqorat – undov so‘zlari bilan tugaydi: sigir sog‘ayotganda – “xo’sh-xo’sh”, qo‘y – “turay-turay”, echki – “churay-churay”, tuya so‘zlari. - "xevlum-xevlum" va boshqalar ishlatiladi.

2.