Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

 
2 – MA’RUZA
MAVZU: ATMOSFERA FIZIKASI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT. 
ATMOSFERADAGI TARKIBI VA JARAYONLARI (KARBONAT 
ANGIDRID, OZON, GAZ ARALASHMALARI). 
Reja: 
1.Atmosfera fizikasi haqida umumiy ma'lumot. 
2.Atmosferadagi tarkibi va jarayonlari (karbonat angidrid, ozon, gaz aralashmalari). 
Ob-havo va ikdim inson faoliyatining deyarli barcha soxdlariga katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Suv tonщini yoki kurgokchilik kabi katta masshtabli tabiiy ofatlar nafakdt 
insonlar xaloqatiga olib keladi, balki aloxida davlatlar va mintakalar iktisodiyotiga katta 
zarar keltiradi. O‘rta masshtabli, biroq tez- tez uchrab turadigan - tornado (kuyun, 
girdob), qora sovuq, kuchli jala, do‘l urishi, kor ko‘chkilari, jala, tuman va boshqa 
hodisalar xam salbiy okibatlarga olib keladi. Ular keltirgan iktisodiy zararlarning oldini 
olish yoki kamaytirish uchun turli muddatlar (12 soat, sutka, uch sutka va xokazo)ga 
tayyorlangan ob-щvo prognozlari zarur. 
Har bir davlatning barkaror ijtimoiy-iktisodiy va siyosiy rivojlanishi u joylashgan 
hudud ikdimiy-resurs potensialini xisobga olish bilan bog‘lik. 
Foydalanilayotgan meteorologik ma’lumotlar miqdori va ularga kuyiladigan 
talablar darajasi bo‘yicha aviatsiya oldingi O‘rinlardan birini egallaydi. Samolyot va 
vertolyotlarning uchishi va kunishi ko‘p jixatdan uchish-kunish yulagining holatiga, 
ya’ni yo‘lakdagi ko‘rinish masofasi, tuman, kuchli yog‘inlar, changli bo‘ronlar, past 
bo‘lutlilik, kuchli shamol va boshqalarga bog‘lik. Balandlikda uchish vaqtida shamol, 
samolyotning muz bilan kopla- nishi, silkinish, momakaldiroq va bo‘lutlilik xakidagi 
ma’lumotlar zarur. 
Aerodromlarni loyixalashtirish va ekspluatatsiya qilishda shamolning ustuvor 
yo‘nalishi, tumanlar hosil bo‘lishining takrorlanuvchanligi va boshqa atmosfera 
hodisalari to‘grisidagi iqlimiy ma’lumotlar xisobga olinadi. Sanab o‘tilgan barcha 
muammolarni o‘rganish aviatsion meteorologiyanipt vazifasi hisoblanadi. 

---

9 
Ob-havo va ikdim o‘zgarishlarining kishlok xo‘jaligiga ta’siri katta. Ko‘ishlok 
xujaligi ekinlari hosildorligiga ob-havo sharoitlarining ta’sirini agrometeorologiya 
o‘rganadi. Tuproq va havoning namligi, yog‘inlar, yoruglik va issiqlik miqdori ekin 
maydonlari hosildorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ekish vaqtini belgilash, o‘gitlashning 
maqsadga muvofshushgi, meliorativ ishlar va boshqa shu kabi agrotexnik tadbirlarni 
amalga oshirish meteorologik sharoitlarni xisobga olgan xdgsda olib boriladi. Nokulay 
meteorologik hodisalardan (qora sovuq, dul urishi va boshqalar) kishlok xujaligi 
ekinlarini ximoyalash tadbirlarini amalga oshirish uchun xam meteorologik 
ma’lumotlar zarur. 
Tibbiy (bio)meteorologiya ob-havoning inson organizmiga ta’siri bilan bog‘lik 
muammolarni o‘rganish bilan shugullanadi. Bunda ob-havo tiplarini xarakterlovchi 
meteorologik ma’lu- motlardan foydalaniladi. Harorat, havo namligi, shamol tezligi 
xamda quyosh radiatsiyasi kabi meteorologik omillarga katta e’tibor karatiladi. Bu 
omillarning inson organizmiga birgalik- dagi ta’siri uning issiqpikni sezishini 
belgilaydi. 
Meteorologik ma’lumotlardan dengiz, temir yul, avtomobil transportiga xizmat 
kursatishda keng foydalanilmoqda. Temir yul va avtomobil transporta uchun kor 
bo‘ronlar, jala, tuman va boshqalarning takrorlanuvchanligi va intensivligi haqidagi 
ma’lumotlar katta ahamiyatga ega. Dengiz transporta uchun dovul, shamol, dengiz 
okimlari, dengiz to‘lqinlari, suv harorati, tumanlar va boshqalar haqidagi ma’lumotlar 
zarur. Xizmat kursa- tish ob’ekta bilan bog‘lik holda fanning dengiz va transport 
meteorologiyasi soxdsi yuzaga keldi. 
Meteorologik sharoitlar turli texnik uskunalardan foyda- lanishga (texnik 
meteorologiya), xarbiy operatsiyalarni O‘tkazishga (щrbiy meteorologiya) va 
boshqalarga ta’sir kUrsatadi. 
So‘ngi yillarda inson jamiyati va tabiiy muxdg orasidagi munosabat muammosi, 
xususan, sanoat ishlab chikarishi va transport chikindilari bilan atmosferaning 
ifloslanishi muammosi keskin tue oldi. Atmosfera ifloslanishi urbaniza- siyalashgan 
hududlarda juda yuqori. Bu aholi salomatligiga yomon ta’sir kUrsagmoqda, ya’ni Uziga 
xos, shu jumladan, onkologik va boshqa turli ogir kasalliklarning paydo bo‘lishiga 
sabab bo‘lmovda. Atmosferaning ifloslanishi o‘simlik va xayvonot dunyosiga ham katta 
ta’sir kursatmoqda. 
Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning miqdori nafakat chikindi 
hajmiga, balki ko‘p jihatdan meteorologik sharoitga xam bog‘lik. Atmosfera 
jarayonlarining xususiyatlarini bilish bu sharoitni O‘rganish va ximoya yullarini ishlab 
chiqish imkonini beradi. Xozirgi vakdda inson tomonidan yangi energiya manbalari, 
xususan, quyosh va shamol energiyasidan foydalanishga katta e’tibor karatilmoqda. Bu 
turdagi energiya manbalari tuganmas bo‘lishi bilan bir qatorda atrof-muhitni 
ifloslantirmasligi bilan xam juda kimmatli hisoblanadi. Meteorologik ma’lumotlar 
shamol dvigatellari va quyosh batareyalarini urnatish uchun kulay 
hudud- larni tanlash 
va ishlab chщariladigan energiya miqdorini baxolash imkonini beradi. 
Shunday qilib, meteorologiya va shugamshunoslik atrof-muщt mu$ofazasi bilan 
chambarchas bog‘lik. 

---

10 
Bozor ikgisodiyoti sharoitida meteorologik ma’lumotlardan foydalanishning 
samaradorligini baxolash maqsadga muvofik. BJMT ma’lumotiga Karaganda oxirgi 50 
yilda dunyo bo‘yicha yiliga tabiiy hodisalardan kuriladigan zarar 10 marta ortgan va 60-
70 milliard dollarga yetgan. Xafvli meteorologik hodisalardan kurilgan zarar 2008 yilda 
225 milliard dollarni tashkil etdi. Bu zararning 85-87% meteorologik hodisalar, yani 
bo‘ronlar, dovullar, kurgokchilik, jala, dul va boshqalar xisobiga to‘gri keladi. Geofizik 
(Yer kimirlashi, sunami) va gidrologik (suv olishi, toshkin, sel) xarakterdagi hodisalar 
xisobiga kurilgan zarar kolgan 13% ni tashkil kiladi. 
Misol uchun, 2005 yilda AKSTning janubiy va janubiy-sharkiy qismida kuzatilgan 
birgina “Katrin” tropik dovuli turli baxolashlar bo‘yicha 50 dan 150 milliard 
dollargacha zarar keltirgan. 
Urbanizatsiya natijasida insoniyatning tabiiy ofatlar oldidagi ojizligi ortmoqda. 
1. 
Atmosfera fizikasi geofizikaning tarkibiy qismi bo‘lib, atmosferada ro‘y beruvchi 
turli fizikaviy ob’ekt, hodisa va jarayonlarni o‘zaro bog‘liqlikda hamda kosmik muhit, 
yer va suv kobigida ruy beruvchi jarayonlar bilan bog‘liqlikda o‘rganadi. 
2. 
Atmosfera ob’ektlarining k)shmasshtabligi, atmosfera xossalarining fazoda 
birjinsli emasligi va vaqt davomida O‘zgaruvchanligi ularni tadvdyak, etishda turli 
fizikaviy-matematik usullardan foydalanishga, shuningdek asosiy fan sifatidagi 
atmosfera fizikasining ko‘p sonli tor fan soxalariga bo‘lini- shiga olib keldi. 
3. 
Atmosfera jarayonlarining global masshtabda rivojlanishi davlatlarni yagona 
metodik va texnik asosda ma’lumotlarni yigish va ularni ayirboshlash, atmosfera 
ob’ektlari, hodisalari va jarayonlarini kompleks tadkik etish bo‘yicha yagona xalqaro 
dasturlar o‘tkazish kabi soxalarda Xalqaro xamkorlikka (BJMT va BJOX) birlashishni 
takozo etdi. 
Jamiyat va uning material-texnik imkoniyatlarining rivoj- lanib borishi bilan ularning 
barcha mamlakatlar iktisodiyotiga katta zarar yetkazuvchi atmosfera hodisalariga 
bog‘likdigi ortib bormoqda.