Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

Statistik tahlil usuli. Bu usul quyidagi masalalarni xal qilish imkonini beradi. 
Birinchidan, eo‘timoliy-statistik apparat kuzatuv natijalarini ikdimiy qayta ishlashning 
asosini tashkil vdladi. Bu usul yordamida kuzatuvlarning ma’lum vaqt in- tervalida 
jamlangan satori tuziladi; boshlangich ma’lumotlar qatori ularning qiymatlari 
gradatsiyalarining taqsimoti bo‘yicha qayta tuziladi; 
- 
taqsimotlarning asosiy xossalarini aks ettiruvchi qatorlarning statistik 
xarakteristikalari hisoblanadi. 
Ikkinchidan, korrelyatsiya statistik usuli yordamida meteorologik kattaliklar va 
hodisalar O‘rtasidagi bog‘liqlikni (yoki uning yuxushgini) aniqlash hamda bu bog‘likda 
darajasini miqdoriy ko‘rinishda ifodalash mumkin. 
Uchinchidan, statistik-stoxastik usul asosida atmosferadagi bir fizikaviy 
jarayonning boshqasiga o‘tish extimolligini aniqlash mumkin. 
Biroz shuni nazarda tutish lozimki, statistik tahlil aniqlangan bog‘liqlik va faktlarni 
tushuntirib bermaydi. 
- 
Fizikaviy-matematik tahlil. Bu usul yordamida fizika qonuniyatlari asosida 
atmosferada aniqlangan hodisa va bog‘liqliklarga tushuntirish beriladi xamda atmosfera 
jarayonlarining yuzaga kelishi va rivojlanishi hamda ularning bir-biri bilan o‘zaro 
aloqadorlik nazariyalari yaratiladi. Fizikaning umumiy qonunlari asosida atmosfera 
jarayonlarini tavsiflovchi differensial tenglamalar tuziladi. Bu tenglamalarning 
yechilishi atmosfera jarayonlari rivojlanishining miqdoriy qonuniyatlarini, ya’ni 
prognoz masalasii hal qilish imkonini beradi. 

---

7 
3. 
So‘ngi yillarda atmosfera jarayonlarini matematik modellashtirish keng 
qo‘llanilmoqda. Kartalashtirish usuli. Yirik masshtabli atmosfera jarayonlari katta 
maydonlar ustida sodir bo‘ladi. Shu sababli meteorologiya va iqlimshunoslikda 
kuzatilgan ma’lumotlarni geografik kartalarda taqqoslash muhim axamiyatga ega. 
Vaqtning bir momentida Yer yuzasining turli joylarida amalga oshirilgan faktik kuzatuv 
natijalari sinoptik kartalarga tushiriladi. Ra- diozondlar yordamida atmosferani 
kuzatish asosida olingan ma’lumotlar barik topografiya kartalariga tushiriladi. Kartalar 
ayni vaqtda ob-havo sharoitlarining katta hudud ustida qanday taqsimlanganligini 
ko‘rish imkonini beradi. Ketma-ket vaqt momentlari uchun sinoptik kartalarni 
taqqoslash atmosfera jarayonlarining rivojlanishini kuzatib borish va pirovard natijada 
bu jarayonlarning qanday kechishi va kutilayotgan ob-havo xavdsa xulosa qilish 
imkonini beradi. 
Maxsus geografik kartalarga Yerning meteorologik sun’iy yo‘ldoshlaridan olingan 
kuzatuv ma’lumotlari tushiriladi. Bu kartalar turli atmosfera ob’ektlari va hodisalarining 
fazoviy taqsimotini o‘rganish imkonini beradi. Bular bo‘lutlilik maydo- ni, tuman, 
changli hodisalar, kor qoplami va boshqalar. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, atmosfera xossalarining fazoda bir jinsli emasligi va 
ularning vaqt davomida o‘zgaruvchanligi atmosferaning muhim xususiyatlaridan 
biridir. Bu holat atmosferaning kosmik muxdt, Quyosh va Yer sirti bilan murakkab 
o‘zaro ta’siri jarayonlari bilan tushintiriladi. Atmosfera xarakatlarining asosiy manbai 
Quyoshdan kelayotgan energiya hisoblanadi. Bu energiya atmosferada qisman yutiladi 
va sochiladi xamda bir kdtor optik hodisalar (osmon rangi, refraksiya, saroblar, kamalak 
va boshk.)ga sabab bo‘ladi. Bu energiyaning ma’lum qismi Yer sirtiga yetib keladi va 
unda yutiladi. Fizikaviy xossalari bo‘yicha yer sirtining birjinsli emasligi quruqpik va 
okeanlarning taqsimoti, relef, o‘simlik va kor qoplamlarining mavjudligi va boshqa 
omillar bilan bog‘lik. Bu esa turli geografik hududlarda yer sirtining notekis isiga sabab 
bo‘ladi. Shunga muvofik havoning isishi, bug‘lanish va boshqa meteorologik kattalik 
va hodisalarning fazo va vaqtdagi starlicha xilma-xil taqsimoti vujudga keladi. Natijada 
atmosferada issiqlik va namlikning qayta taqsimlanishini ta’minlovchi xdrakat sistema- 
larining shakllanishi yuz beradi. 
Atmosfera jarayonlarining ikkinchi o‘ta muhim xususiyati atmosferada yer sirtining 
katta qismini egallagan okeanlardan ko‘p miqdorda buglanuvchi suv bug‘iniig 
mavjudligi bilan bog‘lik; Bug‘lanishga katta miqdordagi energiya sarflanib, u minglab 
kilometrlik masofalarga havo otsimlari yordamida suv buti bilan yashirin ko‘rinitda 
uzatiladi. Ma’lum sharoitlarda suv buti kondensatsiyalanib, bo‘lutlar va tumanlar hosil 
bo‘ladi. Bunda suvni buglantirishga sarflangan katta miqdordagi energiya qayta ajralib 
chik;adi. Shunday qilib, suv buti turli atmosfera ob’ektlari (siklonlar, atmosfera frontlari 
va boshk.)ning shakllanishi uchun energiya tashuvchi manba xdayublanadi. Bundan 
tasho‘ari bo‘lutlar atmosfera va yer sirti issiqlik rejimiga ta’sir o‘tkazib, quyosh 
radiatsiyasining kelishi va yer sirtining nurlanish sharoitlarini sezilarli o‘zgartiradi. 
Atmosfera jarayonlarining uchinchi xususiyati shundaki, ular butun yer shari uududi 
ustida rivojlanadi. Bu jarayonlarning rivojlanishini kuzatish uchun, birinchidan, yer usti 
va aerologik kuzatuvlar, shuningdek Yer sun’iy yo‘ldoshlaridan kuzatuvlarni f3 ichiga 
oluvchi atmosfera holatini kuzatish tizimini tashkil etish lozim. Ikkinchidan, bu 

---

8 
jarayonlarning fazo va vavdgdagi rivojlanishini tadkik; etish metodlariga ega bo‘lish 
zarur. 
Atmosfera jarayonlarining turtinchi xususiyati ularning turli masshtablarga 
egaligidir. Atmosfera ob’ektlari va jarayonlarining masshtabi millimetrlardan boshlab 
minglab kilometrlar ko‘lamida bo‘lishi mumkin. Endigiia hosil bo‘lgan tomchilar eng 
kichik o‘lchamga (10'
6
-10'
7
m) ega bo‘lsa, atmosfera aerozollarining ulchami 1-2 mkm 
dan 1 mm va undan kattaroq chegaralarda o‘zgarishi mumkin. Aloxida bo‘lutlar va 
suyun (tornado)lar bir necha o‘n metrlardan 100 km gacha ulchamga ega. Havo 
massalari, siklonlar, antisiklonlar, atmosfera frontlarining bo‘lut tizimlari yuzlab 
kilometrlar dan 1000-2000 km gacha ulchamni tashkil etadi. Spiralsimon bo‘lut 
tizimlari, tez havo okdmlari va uzun to‘lkinlar eng yirik ob’ektlar bo‘lib, ularning 
masshtabi Yer ulchamlari bilan takdoslanadi. Ko‘rinib turibdiki, yusorida sanab o‘tilgan 
ob’ekt va hodisalarni o‘rganish uchun turlicha tadqiqot usullari talab etiladi.