Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

 
Gaz 
Hajm 
bo‘yicha 
ulushi*, 
% 
Nisbiy molekulyar 
massasi (uglerod 
shkalasi bo‘yicha) 
Havoga 
nisbatan 
zichligi 
Azot (N
2
) 
78,084 
28,0134 
0,967 
Kislorod (0
2
) 
20,946 
31,9988 
1,105 
Argon (Ag) 
0,934 
39,948 
1,379 
Uglerod dioksidi 
(S0
2
)** 
0,033 
44,00995 
1,529 
Neon (Ne) 
1,818-10"
3
20,183 
0,695 
Geliy (Ne) 
5,239-10'
4
4,0026 
0,138 
Kripton (Kg) 
1,14-Yu
-4
83,800 
2,868 
Vodorod (N
2
) 
5 -10"
5
2,01594 
0,070 
Ksenon (Xe) 
8,7-10’
6
131,300 
4,524 
Ozon (0
3
) 
Yu‘
b
-10’
5
47,9982 
1,624 
Quruq havo 
28,9645 
1,000 
 
 
 

---

11 
Quruq havo umumiy hajmining 99,96% azot, kislorod va argonga to‘g‘ri keladi. 
K,olgan gazlarning foiz ulushi 0,04% dan kamroqni tashkil etadi. Ulardan ayrimlarining 
hajm bo‘yicha ulushi mingdan bir (Ne) va hatto milliondan bir (Xe) ulushni tashkil 
etadi, 
Atmosferadagi asosiy gazlar - N
2
, 0
2
va Ag miqdorining O‘zgarishlari xozircha 
aniqlanmagan. Biroq xdr yili katta miqdordagi kislorod organiq yokilgining yonishiga 
sarflanmoqda. Fotozintez natijasida yiliga 1,55-10
9
t miqdorda kislorod hosil bo‘lsa, 
yiliga 2,16-Yu
10
t miqdordagi kislorod sarflanadi. Ya’ni kislorod sarfi uning hosil 
bo‘lishidan bir tartibga katta. Kislorod sarfining bunday sur’atlarida 2020 yilga borib 
uning miqdori 0,77% ga kamayishi mumkin. 
Atmosfera azoti atmosfera jarayonlarida deyarli katnash- maydi, biroq u atmosfera 
bosimini hosil kiluvchi asosiy gaz hisoblanadi.
95 km dan yuqorida atmosferaning tarkibi sezilarli o‘zgaradi va bu qatlam 
geterosfera deb ataladi. Ko‘rinishidan bunday o‘zgarishda gazlarning gravitatsion 
taqsimoti jarayoni asosiy rolni o‘ynaydidi. Bundan tashqari 100 km dan yuqori 
balandliklarda havo tarkibining o‘zgarishlariga olib keluvchi asosiy jarayon - 0,24 mkm 
dan kichik to‘lkin uzunlikli Quyosh radiatsiyasi ta’siridagi kislorod dissotsiatsiyasidir. 
Bunday zaryadlangan atomlar atomar ion deb ataladi. 100-150 km qatlamda atmosfera 
(ionosfera) atomar va molekular kislorod ionlari va azot oksididan iborat. 250-300 km 
balandlikdan boshlab atmosfera tarkibida atomar azot ionlari paydo bo‘ladi. Yuqori 
qatlamlarda gidroqsil ON va natriy Na izlari xam kuzatiladi. Geterosferada havoning 
nisbiy molekular massasi balandlik bo‘yicha kamayib borishi quyidagi jadvalda 
keltirilgan (2.2-jadval). 
1000 km dan yuqorida atmosfera tarkibida geliy ulushi ortib boradi. Yer toji deb 
ataluvchi 2000-20000 km qatlamda esa neytral vodorod asosiy gaz hisoblanadi. 
Atmosferaning bu yuqori qatlamlarida vodorod konsentratsiyasi juda kichik - o‘rtacha 
1 sm
3
da 1000 ga yaqin ionni, atmosferadan tashqarida, ochiq kosmosda esa ionlar 
konsentratsiyasi 1 sm
3
da 100 ta va undan kam ionni tashkil etadi. 
Uglerod dioksidi va ozon miqdori o‘zgaruvchan bo‘lib, quruq havoning muhim 
tashkil etuvchilaridan hisoblanadi. Uglerod dioksidi (S0
2
) O‘simliklar uchun eng 
muhim gazlardan biri hisoblanadi.
Ozon atmosferaning yuqori chegarasiga yetib kelgan quyosh radiatsiyasining 3% ni 
yutadi. Radiatsiyani yo‘tish 0,22-0,29 mkm to‘lqin uzunlikli ultrabinafsha radiatsiya 
diapazonida ruy beradi. Ko‘rilayotgan to‘lqinlar diapazonida yutilish shunchalik 
kuchliki, quyosh nurlari energiyasi ozon qatlamining yuqori qismida, 50-45 km 
balandliklarda butunlay yutiladi. Shuning uchun xam bu balandliklarda havo harorati 
0°C gacha ko‘tariladi. 
Ultrabinafsha nurlarning asosiy xususiyati ularning yuqori biologik faolligidadir. 
Ultrabinafsha radiatsiyasi bakteriyalarning ko‘p turlarini uldiradi, teri qorayishiga olib 
keladi, organizmda D vitaminining hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ultrabinafsha 
radiatsiyasi fakat kichik miqdorlardagina foydalidir. Uning katta miqdorlari odamlarda