Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

 
11-AMALIY MASHG‘ULOT 
MAVZU: YORITUVCHANLIK VA ATMOSFERADA TARQALGAN 
YORUG‘LIKNING QUTBLANISHI 
 
Atmosferadagi optik hodisalar – atmosferada yorugʻlikning qaytishi (aks 
etishi), sini-shi, yutilishi, sochilishi va difraksiyasch natijasida paydo boʻluvchi 
hodisalar. Yorugʻlikning yomgʻir tomchilari va mayda muz kristallarida sinishi va 
difrak-siyasi natijasida osmonning Quyoshga qarama-qarshi tomonida hosil boʻladigan 
rangdor yoyli kamalaklar, Quyosh va Oy gardishidan bir oz uzoqliqsa oqimtir yoki 
rangli halqa shaklida koʻrinuvchi galo hodisalari, osmon yoritqichlari atrofida hosil 
boʻladigan tojlar, glo-riya hodisalari, shuningdek atmosfera refraksiyasi, saroblar, 
osmonning moviy rangi, tong va shom shafagʻi kabi hodisalar kiradi. Atmosferadagi 
optik hodisalar h. koʻpchiligi atmosferaning turli qatlamlari holati va tarkibini bil-
diruvchi alomat boʻlib, ob-havoning mahalliy belgilari sifatida xizmat qiladi. 
Atmosferadagi optik hodisalar meteorologiya fanining bir boʻlimi gʻisoblangan 
atmosfera optikasi oʻrganadi. 
Yorug‘likning sinishi bilan bog‘liq hodisalar. Bir hil bo‘lmagan muhitda yorug‘lik 
chiziqli bo‘lmagan holda tarqaladi. Agar biz sinish ko‘rsatkichi pastdan yuqoriga qarab 
o‘zgaradigan muhitni tasavvur qilsak va uni aqliy ravishda yupqa gorizontal 
qatlamlarga bo‘lsak, qatlamdan qatlamga o‘tishda yorug‘likning sinishi shartlarini 
hisobga olsak, shuni ta'kidlaymizki, bunday muhitda yorug‘lik nuri asta -sekin o‘z 
yo‘nalishini o‘zgartirishi kerak.Ranglarning atmosferada paydo bo‘lishi, atmosferadagi 
materiallar bilan o‘zaro ta'sirlashganda oq yorug‘lik uning tarkibiy qismlariga - qizil, 

---

86 
to‘q sariq, sariq, yashil, ko‘k, indigo va binafsha ranglarga bo‘linishi bilan bog‘liq. Bu 
o‘zaro ta'sir uchtadan birini oladi umumiy shakllar: aks ettirish, sinish va diffraktsiya.
Yorug‘lik nurlari silliq yuzaga tushganda va kiruvchi nurlarning burchagiga teng 
burchak ostida qaytganda akslantirish paydo bo‘ladi. Ko‘zgu ba'zi hollarda rangning 
kelib chiqishini tushuntirishi mumkin, chunki oq nurning ba'zi qismlari boshqalarga 
qaraganda osonroq so‘riladi yoki aks etadi. Masalan, yashil ko‘rinadigan ob'ekt shunday 
qiladi, chunki u aks ettirilgan yashil rangdan tashqari oq nurning to‘lqin uzunliklarini 
o‘zlashtiradi. Yorug‘lik nurlari atmosferada shunday egrilikka uchraydi, u yoki bu 
sabablarga ko‘ra, asosan, uning notekis isishi tufayli, havoning sinishi ko‘rsatkichi 
balandligi bilan o‘zgaradi. Havo odatda tuproqdan isitiladi, u quyosh nurlaridan 
energiya oladi. Shuning uchun havo harorati balandlik bilan kamayadi. Ma'lumki, havo 
zichligi ham balandlik bilan kamayadi. Balandlik oshishi bilan sinish ko‘rsatkichi 
pasayishi aniqlandi, shuning uchun atmosferadan o‘tuvchi nurlar egilib, Yerga egiladi. 
Bu hodisa normal atmosfera sinishi deb ataladi. Sinish natijasida osmon jismlari bizga 
ufqdan biroz "baland" (haqiqiy balandligidan baland) ko‘rinadi.
Mirajlar uch sinfga bo‘lingan. Birinchi sinfga cho‘l sayohatchilarining umidlari va 
umidsizliklarini keltirib chiqaradigan eng keng tarqalgan va oddiy kelib chiqishi ko‘l 
(yoki 
pastroq) 
saroblari 
kiradi. 
Optik 
hodisalarning 
ba'zi 
sirlari
Optik hodisalarni tushuntirishda aks ettirishning bir shakli - ichki aks ettirish ko‘pincha 
ishtirok etadi. Ichki ko‘zgu paytida yorug‘lik bir sirtga kiradi. Shaffof material 
materialning ichki yuzasidan aks etadi, so‘ngra materialdan ikkinchi marta aks etadi. 
Kamalak 
rangini 
qisman 
ichki 
aks 
ettirish 
bilan 
izohlash 
mumkin.
Momaqaldiroqli bulutlar Refraktsiya - bu nurning egilishi, chunki u bir shaffof 
materialdan ikkinchi shaffof materialga burchak ostida o‘tadi. Suv orqali, so‘ngra havo 
orqali o‘tadigan yorug‘lik to‘lqinlari egilib, ko‘zni ob'ektning vizual tasvirini yaratadi. 
Ehtimol, atmosfera sinishining eng keng tarqalgan namunasi - astronomik jismlarning 
joy almashishi. Agar quyosh to‘g‘ridan -to‘g‘ri tepada bo‘lsa, u chiqaradigan yorug‘lik 
nurlari to‘g‘ridan -to‘g‘ri Yer atmosferasidan o‘tadi. Refraktsiya sodir bo‘lmaydi va 
quyoshning ko‘rinadigan holatida hech qanday o‘zgarish bo‘lmaydi. Bu hodisani 
tushuntirish oddiy. Tuproqdan isigan havoning pastki qatlamlari hali yuqoriga 
ko‘tarilishga 
ulgurmagan; 
ularning 
nurning 
sinishi 
ko‘rsatkichi 
yuqori 
ko‘rsatkichlardan past. Shuning uchun, narsalardan chiqadigan, havoda egilgan 
yorug‘lik nurlari ko‘zga pastdan tushadi. Sarobni ko‘rish uchun Afrikaga borishning 
hojati yo‘q. Buni issiq, sokin yoz kunida va asfalt magistral yo‘lining iliq yuzasida 
kuzatish mumkin. Quyosh ufqqa yaqinlashganda, vaziyat o‘zgaradi. Quyosh nurlari Yer 
atmosferasiga burchak ostida kiradi va sinadi. Ko‘z egilganida yorug‘lik yo‘lini ko‘radi 
va u osmondagi holatdan biroz balandroq joydan kelgan deb taxmin qiladi. Ya'ni, 
Quyoshning ko‘rinadigan joyi uning haqiqiy joyidan qandaydir burchak bilan siljiydi. 
Xuddi shu holat har qanday astronomik ob'ekt uchun ham amal qiladi. Yulduz ufqqa 

---

87 
qanchalik yaqin bo‘lsa, masalan, uning aniq pozitsiyasi shunchalik haqiqiy joyidan 
siljiydi.
Ikkinchi toifadagi saroblar yuqori yoki uzoqdan ko‘riladigan saroblar deyiladi.
Agar ular atmosferaning yuqori qatlamlari biron sababga ko‘ra kam uchraydigan bo‘lib 
chiqsa, masalan, u erga qizdirilgan havo kirganda paydo bo‘ladi. Keyin erdagi 
narsalardan chiqadigan nurlar kuchliroq egilib, ularga etib boradi er yuzasi ufqqa tik 
burchak ostida yurish. Kuzatuvchining ko‘zi ularni qaysi tomonga kirsa, o‘sha tomon 
yo‘naltiradi. Quyosh nurlarining sinishining eng yorqin misollaridan biri yashil 
chiroqdir. Bu atama quyosh botishi yoki chiqishidan keyingi vaqtda ekanligini 
anglatadi. Quyosh tepasidagi ufqda bir soniyadan kam davom etadigan yashil 
chiroqning porlashini ko‘rish mumkin. Yashil chiroq - quyosh nuri sinadigan oxirgi 
qoldiq er atmosferasi qizil, to‘q sariq va sariq nurlar yo‘qolganidan keyin ham 
ko‘rinadi. Yashil chiroq shu nuqtada qoladi, chunki yorug‘lik to‘lqinlarining qisqa 
uzunliklari - ko‘k va binafsha - atmosfera bo‘ylab tarqaladi. Ko‘rinib turibdiki, 
qirg‘oqda uzoq masofali saroblar ko‘p kuzatiladi O‘rtayer dengizi, Sahroi sahro 
aybdor. Issiq havo massalari uning ustida ko‘tariladi, keyin shimolga olib boriladi va 
saroblarning paydo bo‘lishi uchun qulay sharoit yaratadi. Yuqori saroblar ham 
kuzatiladi Shimoliy mamlakatlar janubdan iliq shamol esganda. Atmosferaning 
yuqori qatlamlari isitiladi, pastki qatlamlari muz va qorning katta massalari borligi 
sababli soviydi. Yashil chiroq kamdan -kam ko‘rinadi. Kichik narsalardan tushayotgan 
yorug‘lik bir tekisda aks etmaydi, balki har tomonga tarqaladi. Tarqatish jarayoni 
odamlar osmonni ko‘k rangda ko‘rishi uchun javobgardir. Quyoshdan oq nur kislorod 
va azot molekulalariga tushganda, u tanlab tarqaladi. Ya'ni, to‘lqin uzunligi qisqaroq 
bo‘lgan yorug‘lik - ko‘k, yashil, indigo va binafsha - to‘lqin uzunligi uzunroq bo‘lgan 
nurga qaraganda ko‘proq tarqaladi - qizil, to‘q sariq va sariq. Odam Yer yuzasida 
qayerda turmasin, u boshqa ranglar nuriga qaraganda havo molekulalari tomonidan 
tarqalgan 
mavimsi 
nurni 
ko‘ra 
oladi.
Uchinchi toifadagi mo‘'jizalar - ultra uzoq masofali ko‘rish - tushuntirish qiyin. Biroq, 
atmosferada ulkan havo linzalari paydo bo‘lishi, ikkilamchi sarob, ya'ni sarobdan sarob 
yaratish haqida takliflar bildirildi. Ehtimol, bu erda ionosfera nafaqat radio to‘lqinlarini, 
balki yorug‘lik to‘lqinlarini ham aks ettiruvchi rol o‘ynashi mumkin.
Yorug‘lik dispersiyasi hodisalari Yulduzlar miltillaydi; sayyoralar yo‘q. Bu 
umumiy, buzilmagan bo‘lsa -da, sinish nuqtai nazaridan tushuntirilishi mumkin. 
Yulduzlar shu qadar uzoqki, ularning nuri Yer atmosferasiga bir yorug‘lik nuqtasi 
sifatida etib boradi. Bu juda tor yorug‘lik nurlari er atmosferasi bo‘ylab 
harakatlanayotganda, u sinadi va molekulalar va materiyaning kattaroq zarralari orqali 
tarqaladi. Ba'zida yorug‘lik to‘g‘ridan -to‘g‘ri kuzatuvchi tomon ketadi, ba'zida esa 
uning yo‘li burilib ketadi. Kuzatuvchi, yulduz nuri sekundiga bir necha marta o‘zgarib 
turadiganga 
o‘xshaydi, 
bu 
esa 
miltillashni 
keltirib 
chiqaradi.

---

88 
Sayyoralar odatda miltillashmaydi, chunki ular Yerga yaqinroq. Ulardan Yerga 
keladigan yorug‘lik tor nurlardan ko‘ra kengroq nurlardan iborat. Butun nurdan faqat 
bitta yoki ikkita yorug‘lik nurining sinishi yoki tarqalishi nurning yo‘qolishiga olib 
kelmaydi. Har qanday vaqtda sayyoramizdan etarli miqdordagi yorug‘lik nurlari er 
yuziga etib boradi va uzluksiz yorug‘lik nurini sezadi.
Kamalak - go‘zal samoviy hodisa. Ular doim odamning e'tiborini tortgan. Qadim 
zamonlarda, odamlar hali ham atrofdagi dunyo haqida juda kam ma'lumotga ega 
bo‘lganlarida, kamalak "samoviy belgi" hisoblangan. Shunday qilib, qadimgi yunonlar 
yuz kamalak ma'buda Irisning tabassumi deb o‘ylashgan. Kamalak Quyoshga qarama -
qarshi yo‘nalishda, yomg‘irli bulutlar yoki yomg‘ir fonida kuzatiladi. Ko‘p rangli yoy 
odatda Ra kuzatuvchidan 1-2 km masofada joylashgan, ba'zan uni favvoralar yoki suv 
purkagichlari natijasida hosil bo‘lgan suv tomchilari fonida 2-3 m masofada kuzatish 
mumkin. 
Atmosferadagi 
optik 
hodisalar: 
aurora
Sinish paytida yuzaga keladigan eng mashhur optik hodisalardan biri bu sarobdir. 
Sarobning bir turi - past sarob - erga yaqin havo qatlami uning ustidagi havodan ko‘proq 
qizib ketganda paydo bo‘ladi. Bu sodir bo‘lganda, yorug‘lik nurlari ikkita shaffof 
tashuvchidan o‘tadi - issiq, kamroq zich havo va sovuqroq, zichroq havo va sinish. 
Refraktsiya natijasida Yer yuzida ko‘k osmon paydo bo‘ladi; u suv tanasiga o‘xshab 
ko‘rinishi mumkin va bu suvda daraxtlar kabi narsalar aks ettirilgan.
Kamalak ettita asosiy rangga ega, bir -biriga silliq o‘tadi. Kamon turi, ranglarning 
yorqinligi, chiziqlar kengligi suv tomchilarining kattaligiga va ularning soniga bog‘liq. 
Katta tomchilar ranglari keskin farq qiladigan kamalakni, kichiklari esa loyqa, xira va 
hatto oq yoyni hosil qiladi. Shuning uchun yozda momaqaldiroqdan keyin yorqin, tor 
kamalak ko‘rinadi, bu vaqtda katta tomchilar tushadi.
Ikki, tor va keng kamalak Sarobning ikkinchi turi - mukammal sarob - er 
yaqinidagi havo qatlami uning ustidagi havodan ancha sovuqroq bo‘lganda hosil 
bo‘ladi. Bunday holda, ob'ektdan keladigan yorug‘lik nurlari shu tarzda sinadiki, ob'ekt 
haqiqiy holatidan yuqori havoda to‘xtatiladi. Bu hodisa ba'zan yaqinlashib kelayotgan 
deb ham ataladi. Atmosferadagi eng ajoyib narsa kamalak bo‘lishi mumkin. Kamalak 
qanday yaratilganini tushunish uchun suvning sharsimon tomchisiga oq nurning bitta 
nurini tasavvur qiling. Yorug‘lik havodan suvga o‘tganda, u sinadi. Biroq, oq nurda 
mavjud bo‘lgan har bir rang boshqa rangga o‘zgaradi - ko‘k va binafsha ranglar qizil va 
sariq ranglardan ko‘ra ko‘proq. Yorug‘lik rangga qarab tarqaladi yoki bo‘linadi 
deyiladi. Tarqalgan nurlar suv tomchisiga o‘tgandan so‘ng, ular tomchining orqa 
yuzasini aks ettiradi va yana havoga chiqadi. Kamalak nazariyasini birinchi marta 1637 
yilda R. Dekart bergan. U kamalakni yomg‘ir tomchilarida yorug‘likning aks etishi va 
sinishi 
bilan 
bog‘liq 
hodisa 
sifatida 
tushuntirdi.
Ranglarning paydo bo‘lishi va ularning ketma -ketligi oq nurning murakkab tabiati va 
uning muhitda tarqalishi hal qilinganidan keyin tushuntirilgan. Kamalakning 

---

89 
diffraktsiya 
nazariyasi 
Eri 
va 
Pertner 
tomonidan 
ishlab 
chiqilgan.
Yorug‘lik nurlari suvdan havoga chiqib ketganda, ular yana sinadi. Bu ikkinchi sinish 
natijasida ko‘k va binafsha ranglarning qizil va sariq ranglardan ajralishi yanada aniqroq 
bo‘ladi. Er yuzidagi kuzatuvchi milliardlab individual suv tomchilarida qayta -qayta 
takrorlanadigan voqealar ketma -ketligining aniq natijasini ko‘rishi mumkin. Ishlab 
chiqarilgan kamalak faqat quyoshning oq nuridan iborat bo‘lib, uning har bir tomchi 
suvidan 
uning 
tarkibiy 
qismlariga 
bo‘linadi.
Halidlar, quyosh nurlari va quyosh ustunlari Quyosh nurining sirli bulutlar orqali o‘tishi 
halos, quyosh nurlari yoki quyosh ustunlari deb nomlanuvchi har qanday optik hodisaga 
olib kelishi mumkin. Bu hodisalarning bir izohi shundaki, tukli bulutlar mayda muz 
kristallaridan iborat bo‘lib, ular nurni juda aniq burchaklar orqali, ya'ni 22 ° va 46 ° 
sinadi. Quyosh nurlari sirli bulutlar orasidan porlab turganda, har bir mayda muz 
kristalli shisha prizma kabi harakat qilib, nurni 22 ° yoki 46 ° burchak ostida qaytaradi. 
Yorug‘lik aralashuvi hodisalari Quyosh yoki Oy atrofidagi nurning atmosferadagi muz 
yoki qor kristallari tomonidan sinishi yoki aks etishi natijasida paydo bo‘ladigan oq 
yorug‘lik doiralari halos deb ataladi. Kichik suv kristallari atmosferada mavjud va 
ularning yuzlari Quyosh, kuzatuvchi va kristallar bo‘ylab o‘tayotgan tekislik bilan 
to‘g‘ri burchak hosil qilganda, osmonda Quyoshni o‘rab turgan xarakterli oq halqa 
ko‘rinadi. Shunday qilib, qirralar yorug‘lik nurlarini 22 ° burilish bilan aks ettirib, halo 
hosil qiladi. Sovuq mavsumda er yuzidagi muz va qor kristallaridan hosil bo‘lgan 
halolar quyosh nurini aks ettiradi va uni turli yo‘nalishlarga sochib yuboradi, bu esa 
olmosli chang deb ataladi. Bu hodisaning bir misoli - halo. Bulutlar orasidan 
porlayotgan quyosh nuri shunday yorilib ketadiki, yorug‘lik aylanasi Quyosh atrofida 
halo shaklida bo‘ladi. Halo 22 ° yoki 46 ° da paydo bo‘lishi mumkin. Nisbatan katta 
muz kristallari gorizontal ravishda sirr bulutiga yo‘naltirilganida, ular hosil bo‘ladigan 
sinish 
shakli 
aylana 
emas, 
balki 
quyoshning 
aksini 
aks 
ettiradi.
Bu aks ettirilgan tasvir haqiqiy quyoshdan 22 ° uzoqlikda, ko‘pincha ufqda yoki biroz 
yuqoriroqda joylashgan. Donald. Meteorologiya: Atmosfera harakatda. 2 -nashr. 
Greenler, Robert. Kamalak, halo va shon -sharaf. Lutgens, Frederik K. va Edvard J. 
Lutgens, Frederik C. Edvard J. Tarbuk va Dennis Tasa. Atmosfera: meteorologiyaga 
kirish. 8 -nashr. Katta haloning eng mashhur namunasi - mashhur, tez -tez 
takrorlanadigan "Broken Vision". Masalan, tepada yoki tog‘da turgan, orqasida quyosh 
chiqadigan yoki botadigan odam, uning soyasi bulutlarga tushib, nihoyatda katta bo‘lib 
ketishini bilib oladi. Buning sababi shundaki, tumanning eng kichik tomchilari sinadi 
va quyosh nurini o‘zgacha tarzda aks ettiradi. Bu hodisa o‘z nomini Germaniyadagi 
Broken cho‘qqisidan oldi, bu erda tez -tez tumanlar tufayli bu ta'sir muntazam 
kuzatilishi mumkin. Keyin matnni nusxa ko‘chiring va bibliografiyangizga yoki 
keltirilgan asarlar ro‘yxatiga joylashtiring. Vaqt o‘tishi bilan har bir uslub o‘z 
formatlash nuanslariga ega va har bir havola yoki maqola uchun hamma ma'lumot ham 

---

90 
mavjud bo‘lmagani uchun, sayt yaratgan har bir iqtibosga kafolat bera olmaydi. 
Shuning uchun uslubni maktabingiz yoki nashringiz talablariga va ushbu saytlarda 
mavjud bo‘lgan eng so‘nggi ma'lumotlarga mos kelishini tekshirishdan oldin, 
saytlarning iqtibosini boshlang‘ich nuqta sifatida ishlatish yaxshidir. Shuning uchun, 
bibliografiyangizni yoki havola qilingan asarlar ro‘yxatini tahrir qilishda, albatta, ushbu 
ko‘rsatmalarga murojaat qiling. Biroq, qidiruv sanasi ko‘pincha muhim ahamiyatga ega. 
... Suv tomchilari to‘plamiga tushadi - yomg‘irda, purkagichda ham, tumanda ham. 
Kamalak Quyoshga qarama -qarshi yo‘nalishda kuzatiladi.
Pargeliya. Yunon tilidan tarjima qilingan "Pargelius" "soxta quyosh" degan 
ma'noni anglatadi. Bu halo shakllaridan biridir (6 -bandga qarang): osmonda 
Quyoshning bir yoki bir nechta qo‘shimcha tasvirlari, ufqning tepasida haqiqiy Quyosh 
bilan bir xil balandlikda joylashgan. Quyoshni aks ettiruvchi millionlab vertikal muz 
kristallari bu go‘zal hodisani tashkil qiladi.
Pargeliyalarni osmonli ob -havo sharoitida Quyoshning past joylashuvi kuzatilishi 
mumkin, bunda prizmalarning katta qismi havoda joylashadi, shunda ularning asosiy 
o‘qlari vertikal bo‘ladi va prizmalar kichik parashyutlar kabi sekin tushadi. Bu holda, 
eng yorqin sinadigan yorug‘lik ko‘zga vertikal joylashgan yuzlardan 220 burchak ostida 
kiradi va ufq bo‘ylab Quyoshning har ikki tomonida vertikal ustunlar hosil qiladi. Bu 
ustunlar, ayniqsa, ba'zi joylarda, yorqin Quyosh taassurotini berishi mumkin. 
Yorug‘lik va rang Kamalakning rang -barang nurlari har biriga bir oz boshqacha 
burchak ostida egilgan ichki yorug‘lik nurlaridan kelib chiqadi. Binobarin, tushayotgan 
nurning kompozit ranglari tomchidan chiqayotganda ajralib chiqadi. Kamalakning eng 
yorqin va eng keng tarqalgani-bu bir marta ichki aks ettirishdan keyin tomchidan 
chiqadigan 
nurdan 
kelib 
chiqadigan 
boshlang‘ich 
kamon.
Yorug‘lik nurlari tomchidan bir necha yo‘nalishda chiqishi mumkin bo‘lsa -da, yuqori 
zichlik nurlar kiruvchi nurlar yo‘nalishidan minimal burilish burchagida sodir bo‘ladi. 
Shunday qilib, kuzatuvchi eng yuqori burilishni kuzatuvchi ko‘zining tepasida va 
quyoshdan o‘tuvchi o‘qi bo‘lgan a nurlarini ko‘rib, eng yuqori intensivlikni ko‘radi. 
Yomg‘ir tomchilaridan bir marta ichki aks ettirishdan keyin paydo bo‘ladigan yorug‘lik 
138 ° burilishga ega, shuning uchun burchak radiusi 42 ° ga yaqin, binafsha, indigo, 
ko‘k, 
yashil, 
sariq, 
to‘q 
sariq 
va 
qizil.
Polar chiroqlar. Tabiatdagi eng go‘zal optik hodisalardan biri - aurora. Qutb 
kengliklarida qorong‘u tungi osmon fonida yonayotgan, miltillovchi, alangalanuvchi 
qutbli 
chiroqlar 
go‘zalligini 
so‘z 
bilan 
ifodalashning 
iloji 
yo‘q.
Ko‘pgina hollarda, aurora yashil yoki ko‘k-yashil rangga ega, vaqti-vaqti bilan dog‘lar 
yoki pushti yoki qizil chegarasi bor. Ba'zida ikkilamchi kamonni kuzatish mumkin, bu 
birlamchi kamonga qaraganda sezilarli darajada kam intensiv bo‘ladi va uning rang 
ketma -ketligi teskari bo‘ladi. Ikkilamchi kamalakning burchak radiusi taxminan 50 ° 
ga teng va shuning uchun asosiy kamon tashqarisida ko‘rinadi. Bu kamon bir tomchi 

---

91 
suv ichida ikkita ichki aks ettirilgan nurdan keladi. Uch yoki undan ortiq ichki aks 
ettirish natijasida yuqori darajadagi radiatorlar juda zaif va shuning uchun kamdan -kam 
uchraydi.
Ba'zida ochiq rangli halqalar faqat asosiy kamon ichida ko‘rinadi. Ularga 
g‘ayritabiiy kamalak deyiladi; ular bir marta ichki aks ettirishdan keyin suv tomchisidan 
chiqadigan yorug‘lik nurlari ta'siridan kelib chiqadi. Atmosfera optikasi - fizikaning bir 
bo‘lagi bo‘lib, u yorug‘lik atmosferasi bilan o‘zaro ta'sirlashib, ko‘zoynaklarning keng 
assortimentini yaratadi. Kamalak, muz halqalari va alacakaranlık nurlari kabi narsalar 
atmosfera optikasi ostiga tushadi va boshqalar.
Auroralar ikkita asosiy shaklda - lentalar shaklida va bulutga o‘xshash dog‘lar 
shaklida kuzatiladi. Yorqinlik kuchli bo‘lganda, u lentalar shaklini oladi. Zo‘ravonlikni 
yo‘qotib, dog‘larga aylanadi. Biroq, ko‘plab lentalar dog‘larga singib ketishidan oldin 
yo‘qoladi. Ko‘rinib turibdiki, lentalar osmonning qorong‘i maydonida osilganga 
o‘xshaydi, ular gigant pardaga yoki pardaga o‘xshaydi, odatda sharqdan g‘arbga 
minglab kilometrlarga cho‘ziladi. Pardaning balandligi bir necha yuz kilometr, qalinligi 
bir necha yuz metrdan oshmaydi va shu qadar nozik va shaffofki, u orqali yulduzlar 
ko‘rinadi. Pardaning pastki qirrasi aniq va aniq tasvirlangan va ko‘pincha qizil yoki 
pushti rangga bo‘yalgan bo‘lib, pardaning chegarasini eslatadi, yuqori qirrasi asta -sekin 
balandligini yo‘qotadi va bu bo‘shliqning chuqurligi to‘g‘risida ayniqsa taassurot 
qoldiradi.
Auroraning to‘rt turi mavjud: 
1. Bir hil yoy - nurli tasma eng oddiy, sokin shaklga ega. U pastdan yorqinroq va 
osmon porlashi fonida asta -sekin yuqoriga qarab yo‘qoladi;
2. Yorqin yoy - lenta biroz faolroq va harakatchan bo‘lib qoladi, u kichik burmalar 
va burmalar hosil qiladi;
3. Yorqin chiziq - faollik oshgani sayin, kattaroq burmalar kichkintoylarga 
yopishtiriladi;
4. Faollikning oshishi bilan burmalar yoki halqalar ulkan kattaliklarga (yuzlab 
kilometrgacha) kengayadi, lentaning pastki qirrasi pushti nur bilan porlaydi. Faoliyat 
pasayganda, burmalar yo‘qoladi va lenta bir xil shaklga qaytadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, 
bir hil struktura auroraning asosiy shakli bo‘lib, burmalar faollikning oshishi bilan 
bog‘liq. 
Boshqa turdagi avroralar tez -tez paydo bo‘ladi. Ular butun qutb mintaqasini 
qamrab oladi va juda kuchli. Ular quyosh faolligining oshishi paytida paydo bo‘ladi. Bu 
auroralar butun qutb qopqog‘idan oq-yashil nurda ko‘rinadi. Bunday auroralar 
chayqalishlar deb ataladi. 
Bir paytlar "Uchayotgan Gollandiyalik" va "Fata Morgana" saroblari 
dengizchilarni qo‘rqitdi. 1898 yil 27 martga o‘tar kechasi orasida Tinch 
okeani"Matador" kemasi ekipaji vahiydan qo‘rqib ketdi, ular yarim tunda tinch holatda, 

---

92 
3,2 km uzoqlikda, kuchli bo‘ron bilan kurashayotgan kemani ko‘rishdi. Bu 
voqealarning 
barchasi 
aslida 
1700 
km 
masofada 
sodir 
bo‘lgan.
Bugungi kunda fizika qonunlarini, aniqrog‘i uning optika bo‘limini biladigan har bir 
kishi bu sirli hodisalarni tushuntirib bera oladi. 
Ularning ko‘pchiligi bor. Biz osmonning ko‘k rangiga, qip -qizil tongga, quyosh 
botishiga qoyil qolamiz - bu hodisalar quyosh nurlarining singishi va tarqalishi bilan 
izohlanadi. Qo‘shimcha adabiyotlar bilan ishlayotib, atrofimizdagi dunyoni kuzatish 
paytida paydo bo‘ladigan savollarga har doim javob topishingiz mumkinligiga ishonch 
hosil 
qildim. 
To‘g‘ri, 
siz 
tabiiy 
fanlar 
asoslarini 
bilishingiz 
kerak.
Xulosa: tabiatdagi optik hodisalar yorug‘likning sinishi yoki aksi yoki yorug‘likning 
to‘lqinli xususiyatlari - yorug‘likning dispersiyasi, interferentsiyasi, diffraktsiyasi, 
qutblanishi yoki kvant xususiyatlari bilan izohlanadi. Dunyo sirli, ammo taniqli.
Odam - qum ustida havoda qal'alar qurishning buyuk ustasi. Biroq, amaliyot shuni 
ko‘rsatadiki, u ona tabiatdan uzoqda. Xudodan kelgan hunarmand ongimizni shunchalik 
aldashga qodirki, u nafas oladi. Ammo biz ko‘rib chiqadigan optik hodisalar qanchalik 
sehrli ko‘rinmasin, ular fantasmagoriya emas, balki jismoniy jarayonlarning natijasidir. 
Erning bir hil bo‘lmagan atmosferasida yorug‘lik nurlari egilib, ko‘plab xayollarni 
keltirib chiqaradi. Ammo dunyoni orzu va vahiysiz tasavvur qilish mumkinmi? Juda 
kulrang 
bo‘lardi 
...
Yorug‘lik va rang Yorug‘ligi va shakllarini bir nechta avlodlar kuzatadigan optik 
hodisalar haqida gapirganda, biz ta'kidlaymizki, ranglar atmosferadagi materiallar bilan 
o‘zaro ta'sirlashganda oq yorug‘lik parchalanishi tufayli atmosferada paydo bo‘ladi. 
uning tarkibiy qismlariga (spektriga). Bu o‘zaro ta'sir uchta asosiy shakllardan biri 
yordamida amalga oshiriladi: akslantirish, sinish (sinish) va diffraktsiya.
Spektr haqida gap ketganda, bolangizga nurli nur sinishi muhitidan o‘tganda ishlab 
chiqarilgan rangli chiziqlar to‘plamini qanday yodlashni o‘rgatish haqida o‘ylab 
ko‘ring. Oddiy ibora yordam beradi: "Har bir (qizil) ovchi (to‘q sariq) (sariq) biladi 
(yashil) (ko‘k) qirg‘ovul (binafsha) qaerda o‘tirishini bilishni xohlaydi".
Ikki muhit chegarasidan birinchi muhitga qaytadigan ikkilamchi to‘lqinlar paydo 
bo‘ladi. Refraktsiya - bu ikkita muhit chegarasidagi nurlarning sinishi. Diffraksiya - 
yorug‘lik zarralari orqali atmosferada mavjud bo‘lgan qattiq zarrachalar, suyuq 
tomchilar va boshqa materiallarning egilishi. Bularning barchasi koinotda "ko‘rish optik 
xayolotining" gullab -yashnashiga sababdir. Ko‘p misollar bor: osmonning ko‘k 
rangidan tortib, sarob va kamalakdan tortib to soxta quyosh va quyosh ustunlariga 
qadar. 
Ichki aks ettirish Fizikadagi optik hodisalar chuqur o‘rganishga loyiq muhim 
bo‘limdir. Shunday qilib, davom etamiz. Yorug‘lik nurlari silliq yuzaga tushganda va 
keladigan burchakka teng burchak ostida qaytganda akslantirish paydo bo‘ladi. Bu 
hodisa rangning kelib chiqishini tushuntiradi: oqning ba'zi qismlari boshqalarga 

---

93 
qaraganda osonroq so‘riladi va aks etadi. Masalan, yashil ko‘rinadigan narsa yashil 
bo‘lib ko‘rinadi, chunki u aks ettirilgan yashil rangdan tashqari oq nurning barcha 
to‘lqin uzunligini o‘zlashtiradi. 
Optik hodisalarni tushuntirishda ko‘pincha bitta shakl - ichki aks ettirish mavjud. 
Nur shaffof jismoniy jismga (materialga), masalan, suv tomchisiga tashqi yuzasi orqali 
kiradi va ichki yuzadan porlaydi. Keyin, ikkinchi marta - materialdan. Kamalak rangini 
qisman 
ichki 
aks 
ettirish 
bilan 
izohlash 
mumkin.
Kamalak yoyi Kamalak - bu quyosh nuri va yomg‘ir ma'lum bir tarzda birlashganda 
paydo bo‘ladigan optik hodisa. Quyosh nurlari yomg‘ir tomchilariga kirganda biz 
kamalakda ko‘radigan ranglarga bo‘linadi. Bu nur ma'lum bir burchak ostida Yerga 
yo‘naltirilgan "yomg‘irlar" ga tushganda, ranglar ajralib turadi (oq yorug‘lik spektrga 
aylanadi) va biz ulkan yarim doira ko‘prigini eslatuvchi yorqin, bayramona kamalakni 
ko‘ramiz. 
Ko‘rinib turibdiki, egri chiziqlarning xilma -xilligi to‘g‘ridan -to‘g‘ri boshga 
osilgan. Chiqaruvchi manba har doim bizning orqamizda bo‘ladi: tiniq quyoshni va 
go‘zallik-kamalakni birdaniga ko‘rish mumkin emas (agar shu maqsadda ko‘zgudan 
foydalanmasangiz). Bu hodisa Oyga begona emas. Oyli tun yorug 'bo‘lganda, siz Selena 
yaqinida 
kamalak 
"muxlisi" 
ni 
ko‘rishingiz 
mumkin.
Atrofda deyarli hech narsa ko‘rinmasa, nurga eng sezgir inson ko‘zining 
fotoreseptorlari ishlaydi - "tayoqlar". Ular spektrning zumrad-yashil qismiga sezgir, 
ular boshqa ranglarni "ko‘rmaydilar". Natijada, kamalak oqartirilgan ko‘rinadi. 
Yorug‘lik kuchaytirilganda, "konuslar" ulanadi, bu nerv sonlari tufayli yoy yanada rang 
-barang ko‘rinadi. 
Yerdan biz asosiy kamalak atrofi qismini kuzatamiz. Bunday holda, yorug‘lik bitta 
aks ettiradi. Tog‘larda dumaloq kamalakni ko‘rish mumkin. Bilasizmi, ikkita yoki hatto 
uchta "go‘zallik" bor? Kamalak ustida uchadigan kamalak kam yorqin va "teskari" (axir, 
birinchi). Uchinchisi, havo tiniq va shaffof bo‘lgan joyda sodir bo‘ladi (masalan, 
tog‘larda). Bu tanish manzara. Miraj - bu optik hodisa, uni oddiy deb bo‘lmaydi. 
Rossiyada bu nisbatan kam uchraydi. Har safar biz sehrli so‘zni aytganimizda, 
"Uchuvchi gollandiyalik" sharpa kemasi haqidagi afsonani eslaymiz. Afsonalarga 
ko‘ra, kapitanning jinoyatlari uchun u ikkinchi kelguniga qadar okean bo‘ylab sayohat 
qiladi. Va bu erda yana bir "gollandiyalik". "Repals" kreyseri 1941 yil dekabrda Seylon 
sohilida cho‘kib ketgan uchib ketdi. Uni shu hududda bo‘lgan Britaniyaning "Vendor" 
kemasi ekipaji "juda yaqin" ko‘rdi Maldiv orollari... Aslida, kemalar bir -biridan 900 
kilometr uzoqlikda edi!
Fata Morgana va boshqaoptik hodisalar, "Fata Morgana" (Buyuk Britaniya 
eposining qahramoni nomi bilan atalgan) ajoyib saroblar guruhidan misollar. 
G‘ayrioddiy optik hodisa - bu bir vaqtning o‘zida bir nechta shakllarning 
kombinatsiyasi. Osmonda murakkab, tez o‘zgaruvchan tasvir shakllanadi. Ufqdan 

---

94 
tashqarida bo‘lgan narsalarga qarashga qaraganda, siz aqldan ozishingiz mumkin, ular 
shunchalik "aniq". 
Mo‘jizalar sabab bo‘ldi atmosfera sharoitlari har kimni chalg‘itishi mumkin. 
Ayniqsa, cho‘llarda yoki issiq yo‘lda nurlarning sinishi natijasida paydo bo‘lgan "suv 
qatlami" paydo bo‘lishi kabi. Nafaqat bolalar, balki kattalar ham hayvonlar, quduqlar, 
daraxtlar, binolar haqiqiy ekanligini his qilishdan qutulolmaydilar. Lekin afsus!
Yorug‘lik notekis isitiladigan havo qatlamlaridan o‘tib, o‘ziga xos 3D tasvirini yaratadi. 
Mirajlar pastroq (uzoq tekis sirt ochiq suv shaklini oladi), lateral (kuchli qizdirilgan 
vertikal sirt yonida paydo bo‘ladi), xrono (o‘tmish voqealarini takrorlash).
Shimoliy yog‘du - Optik hodisalar nima ekanligini o‘ylab, shimoliy (qutbli) chiroqlar 
haqida gapirmaslik mumkin emas. U ikkita asosiy shaklga ega: chiroyli yorqin lentalar 
va bulutga o‘xshash dog‘lar. Kuchli porlash, odatda lentaga o‘xshash. Rangli yorqin 
chiziqlar 
tarkibiy 
qismlarga 
bo‘linmasdan 
o‘z 
faoliyatini 
to‘xtatadi.
Samoviy makon zulmatida, parda, qoida tariqasida, sharqdan g‘arbga cho‘zilgan. 
"Poyezd" kengligi bir necha ming kilometr va balandligi bir necha yuz kilometrga 
yetishi mumkin. Bu zich emas, balki yupqa "to‘siq" bo‘lib, u orqali yulduzlar 
miltillaydi. 
Juda 
chiroyli 
manzara.
"Sahna ortining" pastki qirrasi aniq, qizg‘ish yoki pushti rangga ega, yuqori qismi 
qorong‘ida erigandek tuyuladi, buning natijasida bo‘shliqning tushunib bo‘lmaydigan 
chuqurligi yaxshi seziladi. Keling, auroraning to‘rt turini muhokama qilaylik.
Yorqinlikning sokin, oddiy shakli, pastda yorqin va tepada eriydi, bir xil yoy 
deyiladi; faol, harakatchan, kichik burmalar va tomchilar bilan - nurli yoy. Bir -birining 
ustiga chiqadigan (katta -kichik) porloq burmalarga "nurli chiziqlar" deyiladi.
To‘rtinchi tur - burmalar va ilmoqlar maydoni juda katta bo‘lganda. Faoliyat 
tugagandan so‘ng, lenta bir hil tuzilishga ega bo‘ladi. Bir xillik "uning xo‘jayini" ning 
asosiy mulki deb ishoniladi. Burmalar faqat atmosfera faolligi oshgan paytda paydo 
bo‘ladi. Boshqa optik hodisalar ham bor. Biz quyida misollar keltirishdan 
tortinmaymiz. Flurry-bu butun qutb qopqog‘iga oq-yashil rangdagi porlashni beradigan 
nur. Bu Yerning janubiy va shimoliy qutblarida, Islandiyada, Norvegiyada va 
boshqalarda kuzatiladi. Bu hodisa quyosh shamolining zaryadlangan zarralari bilan 
o‘zaro ta'sirlashganda magnitlangan yuqori qismlarining porlashi natijasida paydo 
bo‘ladi. plazmaning geliy va vodoroddan kosmosga chiqishi). Biz ular haqida 
quyidagilarni aytishimiz mumkin: ular sovuq kunlarda tez -tez uchraydi, juda samarali. 
Sankt -Elmo yashil nurlar va halo tojlarida Boshqa optik hodisalar ham bor. 
Masalan, halo, uning ko‘rinishi atmosferada hosil bo‘lgan muz kristallari bilan bog‘liq. 
Kamalak bilan bu dispersiya bilan bog‘liq (yorug‘likning tarkibiy qismlarga ajralishi), 
faqat 
tomchida 
emas, 
balki 
muzning 
mustahkam 
tuzilishida.
Kamalak bir -biriga o‘xshash, chunki tomchilar bir xil, ular faqat tushishi mumkin. Halo 

---

95 
yuz turga ega, chunki kristallar har xil va juda "chaqqon": ular suzadi, keyin aylanib, 
keyin Yerga shoshiladi.
Yana "aldanishni" orzu qilib, siz soxta quyoshga (parheliya) yoki kemalarning 
ustuni, o‘tkir cho‘qqilariga oxirgi "o‘tirishga" qoyil qolishingiz mumkin. baland 
binolar... Tasavvufning bunga hech qanday aloqasi yo‘q. Bu atmosferadagi elektr 
zaryadidir. Bu ko‘pincha momaqaldiroq paytida yoki qum bo‘roni paytida (zarralar 
elektrlashtirilganida) sodir bo‘ladi.
Fotosuratchilar "yashil nur" ni (quyosh ustida miltillash va ufq yaqinidagi 
nurlarning sinishi) qo‘lga olishni yaxshi ko‘radilar. Ochiq joylarda, bulutsiz ob -havoda 
yaxshi suratga olinadi. Ammo tojlar (yorug‘lik tarqalishi), tuman tuman bilan 
qoplanganida aniq ko‘rinadi (mashinangizning faralari atrofidagi kamalak doiralari - 
tojlar) va osmon bulutlar pardasi bilan qoplangan. Kichkina tomchilar tumanida 
aylanalar ayniqsa chiroyli. Tuman qalinlashganda, ular xiralashadi. Shu sababli, 
kamalak halqalari sonining kamayishi ob -havoning yomonlashuvi belgisi sifatida 
qaraladi. Bu nima ulkan dunyo- optik hodisalar! Biz tahlil qilgan misollar aysbergning 
faqat uchi. Bu hodisalar haqida bilib, biz har qanday atmosfera illyuziyasini ilmiy 
izohlay olamiz.