Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

Choynakdagi choy qoshiq: Bir piyola choyga choy qoshig‘ini qo‘yganimizda, 
uning qanday parchalanishini ko‘ramiz. Bu optik illyuziyani keltirib chiqaradigan 
yorug‘likning sinishi ta'siridir. Xuddi shu hodisa suvga qalam yoki somon 
qo‘yganimizda sodir bo‘ladi. Bu kavisli illyuziyalar yorug‘likning sinishi tufayli 
yaratilgan. 

---

97 

Kamalak: Kamalaklar yorug‘likning atmosferada to‘xtatilgan mayda suv 
tomchilari orqali o‘tayotganda sinishi natijasida yuzaga keladi. Yorug‘lik bu 
hududga kirganda, u parchalanadi va rangli effektlarni yaratadi. 

quyosh nuri: Bu yer sharining ma'lum qismlarida yoki juda o‘ziga xos atmosfera 
sharoitida sodir bo‘ladigan kamalakka o‘xshash hodisa. Bu muz zarralari 
troposferada to‘planib, yorug‘likni sindirib, uni parchalaganda hosil bo‘ladi, 
yorug‘lik manbalari atrofidagi rangli halqalarni farqlash imkonini beradi. 

Olmosda yorug‘lik sinadi: Olmos ham yorug‘likni sindirib, uni bir nechta 
ranglarga ajratadi. 

Ko‘zoynaklar va kattalashtiruvchi ko‘zoynaklar: Biz foydalanadigan 
kattalashtiruvchi ko‘zoynak va linzalar yorug‘likning sinishi printsipiga 
asoslanadi, chunki ular yorug‘likni ushlab turishi va tasvirni oddiy ko‘z bilan 
talqin qilish uchun buzishi kerak. 

dengizda quyosh: Biz quyosh nurining burchak va tezlikni o‘zgartirishini va sirt 
bo‘ylab va dengizga o‘tayotganda sochilishini ko‘rishimiz mumkin. 

Vitray orqali yorug‘lik: Yorug‘likning sinishi shisha yoki kristall orqali ham 
sodir bo‘ladi, bu yorug‘likni filtrlaydi va uni atrof-muhitga tarqatadi. 
 
13-AMALIY MASHG‘ULOT 
MAVZU: ATMOSFERADAGI ELEKTR XUSUSIYATLARI
Atmosfera elektri — atmosferada sodir boʻlib turadigan hodisalar tufayli paydo 
boʻladigan elektr. Bunga har xil meteorologik elementlar, ayniqsa, bulut, yogʻin, 
momaqaldiroq, chang boʻronlari katta taʼsir qiladi. Shuning uchun Atmosfera elektri 
asosan «ochiq» yoki «risoladagi» ob-havoda oʻrganilgan. Atmosfera elektrining paydo 
boʻlishiga ionizatorlar yordamida ionlashgan molekula va atomlar shaklidagi elektr 
zaryadlari sabab boʻladi. Bunda hosil boʻlgan ionlar massalari b-n bir-biridan 
farqlanadi. Atmosfera gaz molekulalari toʻplamidan tashkil topgan va 15 — 30 
molekula massasidan iborat boʻlgan ionlar yengil, bundan taxm. 2000-marta katta ionlar 
ogʻir ionlar deb yuritiladi. 1 sm3 havoda taxm. ikki xil ishorali 500 — 600 yengil ion 
borligi aniqgsangan. Ogʻir ionlar soni juda ham oʻzgaruvchan boʻlib, 1 sm3 da bir necha 
minggacha yetadi, koʻpincha, yer yuziga yaqin qatlamda uchraydi. Atmosferaning 
asosiy ionizatorlari: 
1) atmosferaning hamma qatlamlariga taʼsir etuvchi kosmik nurlar; 
2) atmosfera va Yerdagi radioaktiv moddalarning nurlanishi (ular 5 — 6 km 
balandlikkacha taʼsir qiladi); 
3) Quyoshning ultra-binafsha va korpuskulyar nurlari (ular atm. ning 50 — 60 km 
dan yuqori qatlamlarida taʼsir qiladi). Atmosferaning ionlanishi tufayli elektr maydoni 
va elektr toklari paydo boʻladi, havo elektr oʻtkazuvchan boʻlib qoladi. Havoning elektr 
oʻtkazuvchanligi balandlik oshgan sari keskin oshadi va ionosfera qatlamlarida katta 
miqdorga yetadi. Elma chiroqlari ʼayashin Atmosfera elektrining koʻrinishlaridan 

---

98 
biridir. Atmosfera elektrining elektr uzatish va aloqa tarmoqlariga, aviatsiyaga, 
baland bino va qurilmalarga zararli, baʼzan xavfli taʼsiri mavjud.