Buxoro Davlat Universiteti 9-2 uzb guruhi talabasi Primova Taxminaning Filologlar uchun Matematika fanidan yozgan Mustaqil ishi

bolmagan’ tushunchalar birlashtirilsa, u xato boladi’.


Platon hukmlarni tashkil etuvchi tushunchalarni piramida shaklida tasvirlaydi. Piramidaning uchiga ezgulik tushunchasini


qoyadi’. Borliq, ozgarish,’ sukunat, ayniyat, tafovut tushunchalarini eng universal tushunchalar, deb tariflaydi’. Chin bilimga intuisiya orqali erishiladi. Platon definisiya masalasiga katta etibor’ bergan, yaqin jins va tur belgisini korsatish’ orqali tariflash’ usulini, tushunchalarni dixotomik bolishni’ bilgan.


Mantiq ilmining alohida fan sifatida shakllanishi Aristotelning nomi bilan bogliqdir’. U birinchi bolib,’ mantiq ilmi


organadigan’ masalalar doirasini aniqlab berdi. Aristotelning «Gatekoriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi Analitiga», «Ikkinchi analitiga», «Sofistik raddiyalar haqida», «Topiga»


nomli asarlari bevosita mantiq masalalariga bagishlangandir’. Uning «Ritoriga», «Poetiga» asarlari ham mantiqiy


talimotining’ muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. «Metafizika»,
«Ruh haqida» asarlarida esa mantiq masalalari malum’ darajada bayon qilingan.


Aristotel mantiqni «malum’ bilimlardan nomalum’ bilimlarni aniqlovchi», «chin fikrni xato fikrdan ajratuvchi» fan sifatida tariflaydi’. Mantiqning vazifasi chin fikrni, haqiqatni aniqlashdir, deb ta’kidlaydi.


Epikur (er. av. 341-270) falsafada birinchi oringa’ bilish nazariyasi va mantiqni qoygan,’ ikkinchi orinda’ fizi–ka, uchinchi


orinda’ axloq– bolgan’. U tugma goyalar’’ yoq, bilimlarimizning’


manbai –sezgilardir, sezgilarimiz yolgon’ malum’ ot bermaydi, faqat xulosa chiqarishdagina inson xatoga yol’qoyishi’ mumkin, deb ta’kidlaydi. Epigur xulosa chiqarishda koproq’ analogiya va indugsiyaga ahamiyat bergan.


IX-XI asrlarda mantiq masalalari bilan astoydil shugullangan’


Orta’ Osiyo mutafakkirilaridan Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh


al-Xorazmiylarni korsatish’ mumkin. Bu mutafakkrlarning


mantiqqa bagishlab’ yozgan asarlari asosan toqqiz’ nomdan iborat ekanligini va ularning nomlanishi, ketma-ketligi bir xil


ekanligini korishimiz’ mumkin. Bunga sabab shuki, Aristotelning «Organoni» ni tashkil etuvchi oltita mantiqiy tragtatlariga («Kategoriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi analitiga», «Ikkinchi analitiga», «Topiga», «Sofistig raddiya») suriyaliklar uning «Ritoriga»si bilan «Poetiga»sini qoshdilar’. Bundan
avvalroq esa unga Porfiriyning «Isoguvchi» asari qoshilgan’ edi. Shunday qilib «Organon» toqqiz’ tragtatdan iborat bolgan’ yaxlit talimot’ sifatida arab faylasuflari tomonidan qabul qilingan. Shu asosga kora’ Forobiy, Ibn Sino, Al-Xorazmiylar mantiqga oid


talimotlarini’ aynan shu tartibda ishlab chiqdilar.


Mantiq ilmining keyingi davrlardagi rivoji Baxmanyor (1065 y.), Ibn Rushd (1126-1198), Nasriddin Tusiy, Faxriddin Roziy, Qazviniy, Shamsiddin Samarqandiy, Taftazoniy (1322-1390), Mirsharif Jurjoniy (1340-1413) va boshqalarning nomi bilan bogliq’.


Mirsharif Jurjoniy ham Ibn Sino kabi mantiqni «bilish haqidagi fan» sifatida korib’ otadi’. Uning talimotiga’ kora,’ mantiq fani bilish nazariyasi hisoblanmaydi. Bilish jarayonida biz - tushuncha va mulohazalar orqali yangi, noaniq narsa haqida fikrga ega bolamiz,’ deb takidlaydi’. U har qanday fikr tuzilishiga kora’ materiya va shakldan iborat, shuning uchun togri’’mantiqiy xatolar fikrning mazmuniga va shakliga xosdir, deb yozadi. Jurjoniy fikricha, tushuncha bu qandaydir individual narsa hisoblanadi. U asosan tushunchalarning kelib chiqishi va

korinishiga’ etiborni’ qaratadi.


3. Yangi davrda Yevropada


tabiatshunoslikning rivojlanishi


masalalariga etiborni’ kuchaytirdi.


fanning,


ilmiy metod


Bu davrning


ayniqsa (uslub) buyuk

mutafakkirlari R. Dekart, F. Begon,’ T. Gobbs, Leybnis va


boshqalar mantiq ilmining turli yonalishlarining’ yaratilishiga asos soldilar.


Mantiq ilmining rivojlanishida, ilmiy uslub bilan bogliq’ masalalarni hal etishda R. Degart (1606-1650) ning xizmatlari alohida ahamiyatga ega.


Dekart mashhur faylasuf, yirig matematik va mantiqshunos olimdir. Uning falsafiy qarashlari «Falsafa muqaddimasi» asarida oz’ ifodasini topgan. Mantiqiy qarashlari esa, uning «Uslub haqida mulohazalar» risolasida bayon etilgan. Ayniqsa «Uslubning asosiy qoidalari» deb ataluvchi qismi mantiq fani rivoji uchun ahamiyatli bolgan’. Unda bilishning ilmiy uslubini xarakterlaydigan asosiy qoidalari ishlab chiqilgan.


XIX-asrning ortalariga’ kelib mantiq ilmida jiddiy ozgarishlar’ sodir boldi’. U Aristotel mantiqiy sistemasiga asoslangan ananaviy’ formal mantiqdan tubdan farq qiladigan, matematik metodlardan keng foydalanadigan simvolik mantiq (yoki matematik mantiq) ning shakllanishi bilan bogliq’. Uning negizida Leybnis ilgari surgan muhokamalarga hisoblash tusini berishning mumkinligi va uning samaradorligi haqidagi goya’ yotadi. XIX-asrning ortalari’ - XX-asrning boshlarida bu goyani’ J. Bol,’ A.M. De-Morgan, Ch. Pirs, G.’Frege’ va boshqa taniqli olimlar amalga oshirishga oz ’ hissalarini qoshdilar’.
Olamdagi narsa va hodisalar harakati oziga’ xos ichki qonunlar asosida yuzaga keladi. Bu harakat ning inson ongidagi ini’kosi, yani’ tafakkur jarayoni ham oziga’ xos obyektiv qonuniyatlar asosida amalga oshadi.


Falsafada qonun tushunchasi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy barqaror munosabatlarini ifodalaydi. Formal mantiqda ilmida qonun tushunchasi fikrlash elementlari
ortasidagi’ ichki, muhim, zaruriy aloqadorlikni ifodalaydi.


Mantiqiy tafakkur ikki turdagi qonunlarga boysunadi’. Ular dialegtika qonunlari va formallashgan mantiq qonunlaridir. Dialegtika qonunlari obyektiv olam va bilish jarayoniga xos bolgan’ eng umumiy qonunlar bolib,’ dialegtik mantiq ilmining


organish’ sohasi hisoblanadi. Formallashgan mantiq qonunlari esa, faqat tafaqkkurdagina amal qiladi. Dialegtika qonunlari mantiqiy tafakkurni uning mazmuni va shakli birligida olib


organsa,’ formal mantiq qonunlari esa, fikrning togri’ t’uzilishini, uning aniq, izchil, ziddiyatsiz va asoslangan bolishini’ etiborga’


olgan holda organadi’.


Formal mantiq qonunlari (yoki tafakkur qonunlari) deyilganda


fikrlashga xos muhim, zururiy boglanishlar’ tushuniladi. Tafakkur qonunlari obyektiv voqelikning inson miyasida uzoq vaqt davomida aks etishi natijasida vujudga kelgan va shakllangan.
Bu qonunlar fikrlashning togri’’ amalga oshishini taminlab’


turadi. Ular tafakkur shakllari bolgan’ tushunchalar, mulohazalar (hukmlar) hamda xulosa chiqarishning shakllanishi va ozaro’ aloqalarini ifodalaydi.