Buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet iqtisodiy ta
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
mulkchilik munosabatlari jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda ruxsat berish jarayonlarining qisqartirilishi va to’lovlarning optimallashtirilishi Ruxsat berish bilan bog`liq
- Avval amalda bo’lgan Yangi kiritilgan eng kam ish haqi miqdori bo’yicha
- Jami to’lovlar qiymati (listenziya va ruxsatnomalarsiz)
- Банклардаги аҳоли омонатларининг ўсиши динамикаси, 1 январь ҳолатига, млрд. сўм
- Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМ даги улуши, фоизда
- 13-rasm. Kichik biznesni qo’llab-quvvatlash yo’nalishlari.
- 14-jadval
|
7-jadval
6 Корнаи Я. Путь к свободной экономике: (Страстное слово в защиту экономических преобразований). М.: Экономика, 1990. – 26-бет. 7 Мамлакатимизда демократик ислоhотларни янада чуqурлаштириш ва фуqаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. – Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Qонунчилик палатаси ва Сенатининг qўшма мажлисидаги маърузаси // “Халq сўзи” газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.
36
Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda ruxsat berish jarayonlarining qisqartirilishi va to’lovlarning optimallashtirilishi Ruxsat berish bilan bog`liq jarayonlar turlari To’lov miqdori To’lov miqdorining qisqarishi, foizda Avval amalda bo’lgan Yangi kiritilgan eng kam ish haqi miqdori bo’yicha so’mda* eng kam ish haqi miqdori bo’yicha so’mda* Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish 5 140200 2 56080
- 60 Bankda hisob raqamini ochish 1 28040
0,5 14020
- 50 Arxitektura-rejalashtirish topshiriqlarini ishlab chiqish 40
1120000 10
280400 - 75
Er uchastkasini rasmiylashtirish - 130000
- 58000
- 56 Ekologik ekspertiza 25 701400
1 28040
- 96 Loyiha-smeta hujjatlarini ekspertiza qilish 10
280400 3 84120 - 70 Qurilish davomida nazorat-ijro s’emkalari o’tkazish 5 140200 3 84120
- 40 Normativlar loyihalarining ekologik ekspertizasini o’tkazish 75 2103000
1 28040
- 98,7 Gigienik sertifikatlar olish 10 280 400
3 84 120
- 70 Jami to’lovlar qiymati (listenziya va ruxsatnomalarsiz) -
-
- 83,5
* Izoh: eng kam ish haqi miqdori to’lovlarni qisqartirishga oid me’yoriy hujjatlar qabul qilingan davrga tatbiqan olingan.
Jadvaldan ko’rinadiki, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda ruxsat berish jarayonlarini qisqartirish va to’lovlarni optimallashtirish tadbirlari sezilarli darajada amalga oshirilgan. Masalan, normativlar loyihalarining ekologik ekspertizasini o’tkazish bo’yicha to’lov miqdori 75 marta, ekologik ekspertiza qiymati 25 marta kamaytirilgan. Buning natijasida har bitta tadbirkorlik sub’ekti uchun o’z faoliyatini tashkil etishda o’rtacha 4207 ming so’m miqdorgacha mablag`larni tejash imkoniyati paydo bo’lgan. 2009 yil davomida inventarizastiya natijasida aniqlangan qariyb 2 mingta bo’sh bino kichik tadbirkorlik sub’ektlariga ijaraga berildi. Bunda binolarni ijaraga berish tariflari tadbirkorlik sub’ektlarining qaerda joylashgani va ularning faoliyat turiga qarab 3 barobardan 10 barobarga qadar kamaytirildi. Shuningdek, o’tgan davr mobaynida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun quyidagi imtiyoz va qulayliklar yaratildi: - mahsulotlarning gigienik sertifikatini amal qilish muddati ilgarigi 3 yildan endilikda cheklanmagan muddatga o’tkazildi; - fitosanitariya xulosalarini berish muddatlari qisqartirildi; - elektr va issiqlik tarmoqlariga ulanish uchun texnik shartlarni bajarish muddatlari 1 oydan 3 kungacha qisqartirildi;
37
- binolarni turar joydan noturar joy toifasiga o’tkazish jarayoni soddalashtirildi; - davlat mulkidagi bo’sh binolar ijara haqlari 10 va undan ko’p barobargacha tushirilishi natijasida ularning 81 foizi (aniqlangan 3650 tadan 2939 tasi) tadbirkorlik sub’ektlariga ijaraga berildi; - tashqi reklamani joylashtirish tariflari o’rtacha 20 dan 30 foizgacha pasaytirildi hamda ayrim hududlarning qishloq joylarida haq olish bekor qilindi. Buning natijasida tashqi reklama beruvchi tadbirkorlarning ulushi 34 foizgacha oshdi; - tashqi reklamani joylashtirish qiymati Toshkent, Farg`ona, Jizzax, Namangan va Navoiy viloyatlarining qishloq joylari uchun 50 foizgacha pasaytirildi; - elektr energiyasini oldi-sotti shartnomasida belgilangan hajmga nisbatan kam sarflanishi uchun jarimalar bekor qilindi va ortiqcha sarflash bo’yicha jarimalar 50 foizga qisqartirildi. Prezidentimiz o’z ma’ruzasida bugungi kunda kichik biznes va tadbirkorlikni kengaytirish uchun biznesning yangi tashkiliy-huquqiy shakli sifatida oilaviy biznesni qonuniy belgilab qo’yishga alohida e’tibor qaratdi. Mamlakatimizda biznesni tashkil qilishning ushbu shakli biznesni yuritishda yuzaga kelgan milliy an’analarimizga, xo’jalik yuritish faoliyatining mavjud holatiga to’la mos kelishi, bunday biznesni tashkil qilishning qonunchilik bazasi yaratilsa, oilaviy biznesning huquqiy kafolatlarini kuchaytirish, iqtisodiyotning turli sohalarida uning jadal va keng rivojlanishi va yangi ish o’rinlarining ochilishiga sharoit tug`ilishini ta’kidladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, biznesni tashkil etish turlicha, masalan, yakka, xususiy, kooperativ (hamkorlikdagi) tadbirkorlik, sherikchilik, mas’uliyati cheklangan jamiyat, akstiyadorlik jamiyatlari, yirik xo’jalik birlashmalari, uyushmalari va boshqa shu kabi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Bunda ko’plab omillar, shart-sharoitlar bilan bir qatorda muayyan tashkiliy-huquqiy shaklning biznes tashabbuskorlari iqtisodiy manfaatlarini naqadar to’la va samarali ro’yobga chiqara olishi darajasi inobatga olinadi. Shunga ko’ra, ham nazariy, ham amaliy jihatdan biznesda eng mustahkam tashkiliy- huquqiy shakllardan biri – oilaviy biznes hisoblanadi. Chunki, oila – bu qondoshlik aloqalari orqali mustahkam bog`langan kishilar guruhidir. Oila a’zolari o’rtasida biznes uchun zarur bo’lgan eng muhim belgi va tamoyillar yaqqol mavjud: o’zaro ishonch, bir-birlarining aqliy va jismoniy salohiyat va imkoniyatlarini bilish, o’zaro hurmat, samarali mehnat taqsimotini amalga oshirish imkoniyatlari, qat’iy mas’uliyat va javobgarlik va h.k. Bu esa oilaviy biznesni shaklining iqtisodiy jihatdan samarali va istiqbolli ekanligini namoyon etadi. Darhaqiqat, mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, odamlarning “hayot falsafasini” o’zgartirdi. Vujudga kelgan erkinlik, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash imkoniyatining berilishi natijasida uzoq yillar davomida boqimandachilik kayfiyatida yurgan aholi orasidan ishbilarmon, tadbirkor, mohir xo’jalik egalari, hunarmandlar, kasanachilar, ish yurituvchilar
38
ajralib chiqdi. Endilikda ular faqat davlatdan ish joyi va ish haqi kutib qolmasdan, balki o’zlari ham xususiy tadbirkorlik bilan shug`ullanib, yangi ish o’rinlarini yaratishga harakat qilmoqdalar. Bu natijalarni mamlakatimizdagi aholi daromadlari tarkibining o’zgarishi orqali ham kuzatish mumkin. 1990 yilda aholi daromadlari tarkibida ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar 69,8 foizni, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishdan olinadigan daromad 7,6 foizni, tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromad 3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2009 yilda bu daromadlarning ulushi tegishli ravishda quyidagicha o’zgardi: 29,7 foiz, 27,0 foiz, 28,1 foiz. Bundan ko’rinadiki, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar darajasi bilan deyarli baravarlashgan. Demak, mustaqillik yillari davomida oilalar moddiy asoslarining rivojlanishi, ular moliyaviy imkoniyatlarining kengaygani, yashash sharoitlari (elektr energiyasi, gaz, ichimlik suvi, oqova suv tizimi bilan ta’minlanganlik darajasi)ning yaxshilanishi kabi omillar endilikda biznesni oila a’zolari doirasida tashkil etish uchun qulay zamin yaratdi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning aholi bandligi darajasini oshirishdagi roli ham ahamiyatli hisoblanadi. Haqiqatan ham, tadbirkor o’z mablag`larini ishlab chiqarish sohasiga kiritar ekan, ayni paytda o’z daromadlarini oshirish bilan birga jamiyat boshqa a’zolarining ham ish hamda daromad bilan ta’minlanishiga moddiy negiz yaratadi. Mamlakatimizda bu boradagi faoliyat ham kengayib bormoqda: 2000-2008 yillar davomida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida band bo’lganlar soni 3,3 marta oshdi. 2010 yilning 1 yanvar holatiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda band bo’lganlar soni 8402,3 ming kishini, shu jumladan, yakka tadbirkorlar 6446,2 ming kishini, kichik korxona va mikrofirmadagi bandlar soni 1956,1 ming kishini tashkil etdi. Ushbu soha vakillari tomonidan 2002 yilda 369,3 mingta, 2005 yilda 434,2 mingta, 2006 yilda 290 mingta, 2009 yilda 390 mingdan ortiq yangi ish o’rinlari yaratildi. Ma’ruzada jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida mamlakatimiz moliya- bank tizimi o’zining barqaror va ishonchli ekanini isbotlaganligi, shu bilan birga, bu tizimning yanada mustahkamlanishi xususiy banklar va xususiy mulkka asoslangan lizing, sug`urta kompaniyalari, kredit uyushmalari, mikromoliyaviy tashkilotlar kabi moliyaviy institutlarni tashkil etishning qonunchilik asoslarini shakllantirish hisobidan bank-moliya sohasiga xususiy kapitalni jalb qilish bilan ham bog`liqligi, bu esa bank va boshqa moliyaviy xizmatlar bozorida raqobatning kengayishi hamda mijozlarga xizmat ko’rsatish sifatining oshishiga imkon beradi va
eng yuksak xalqaro standartlar talabiga mos
zamonaviy bozor
infratuzilmasining rivojlanishi uchun sharoit yaratadi, deb ta’kidlab o’tildi. Hozirgi vaqtda respublikamiz bank tizimining umumiy joriy likvidligi 1,5 milliard dollardan ortiq bo’lib, bu tashqi nodavlat qarzlar bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan to’lovlar hajmidan 10 barobar ko’pdir. Bu esa bizda likvidlik, ya’ni to’lovlarga qodirlik darajasi bo’yicha muammo yo’q, deb aytish uchun asos bo’ladi. Keyingi yillarda bank tizimini yanada takomillashtirish, tijorat banklarining kapitallashuv darajasini oshirish, barqarorligini ta’minlash, investistiya jarayonlarida ishtirokini kengaytirish, ularning erkinligini mustahkamlashga 39
alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida bank aktivlari 12 trln. 65 mlrd. so’mni, tijorat banklarining jami kapitali 2 trln. 104 mlrd. so’mni tashkil etdi. Fuqarolarning bank tizimiga bo’lgan ishonchi tobora oshib borayotgani, aholining banklardagi omonatlarining davlat tomonidan kafolatlangani, eng muhimi, fuqarolarning banklardan omonatlarini o’z vaqtida olayotgani, kredit tashkilotlari tomonidan aholiga 400 dan ortiq qulay omonatlar turlarining taklif etilishi 2010 yilning 1 yanvar holatiga omonatlar miqdorining 2 trln. 750 mlrd. so’mga etishiga zamin yaratdi (8rasm).
170,0
245,0 323,0
450,0 678,3
994,6 1644,0
2750,0 0,0
1000,0 2000,0
3000,0 2003
2004 2005
2006 2007
2008 2009
2010 йиллар мл рд . с ўм
o’sish dinamikasi
Ayni paytda banklarning iqtisodiy o’sishni moliyaviy qo’llab-quvvatlashdagi ishtiroki yanada faollashib bormoqda. Jumladan, 2008 yilda iqtisodiyotning real sektoriga ajratilayotgan kreditlar miqdori 6 trln. 372 mlrd. so’mni, xo’jalik sub’ektlarini modernizastiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirish uchun tijorat banklari tomonidan ajratilgan investistion kreditlar miqdori 1 trln. 534 mlrd. so’mni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash uchun ajratilgan kreditlar miqdori 1 trln. 251 mlrd. so’mni, yosh oilalarga imtiyozli shartlar asosida ajratilgan ipoteka, iste’mol va mikrokreditlar miqdori 135,7 mlrd. so’mni tashkil etdi. Mamlakatimizda o’tgan yillar davomida bozor iqtisodiyoti sohasidagi o’zgarishlarning ishonchli qonunchilik bazasini shakllantirish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Ma’ruzada mavjud qonunlarimizning ko’pchiligini ularni qo’llash amaliyoti va mamlakatimizda bozor munosabatlari rivojlanishining hozirgi davrdagi yangi real holatidan kelib chiqib, jiddiy qayta ko’rib chiqish zarurligi ta’kidlandi. Jumladan, akstiyadorlik kompaniyalari o’zlarining bozor munosabatlariga mos maqomiga muvofiq faoliyat yuritishi uchun “Akstiyadorlik jamiyatlari va akstiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g`risida”gi Qonunni tanqidiy qayta ko’rib, yangi tahrirda ishlab chiqish va qabul qilish hamda unda korporativ
40
boshqaruv va nazorat organlarining vakolatlari, huquqlari va javobgarligini yanada aniq
belgilash lozim.
Ushbu qonundagi akstiyadorlik jamiyatlarining Kuzatuvchilar kengashlari, umumiy yig`ilishlari, taftish komissiyalarining roli va ahamiyatini oshirish, minoritar, ya’ni qo’lida akstiyasi kam bo’lgan akstiyadorlarning kafolatlarini ko’proq ta’minlash, barcha akstiyadorlarni va bo’lajak investorlarning akstiyadorlik kompaniyalari faoliyati to’g`risida axborot olish imkoniyatlarini kengaytirishni ko’zda tutish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda 2009 yilda akstiyadorlik jamiyatlarining soni birmuncha kamaygani holda ularning umumiy ustav fondlari miqdorining ortishi tamoyili saqlanib qoldi (2-jadval). Ushbu tamoyil ko’p jihatdan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrdagi “Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g`risida”gi 4053-sonli Farmonida nazarda tutilgan talablar bilan bog`liq bo’lib, Farmonga muvofiq akstiyadorlik jamiyatlari uchun ustav fondining eng kam miqdori Markaziy bank kursi bo’yicha 400 ming AQSh dollariga ekvivalent summani tashkil etishi kerak. Agar 2008 yil yakunlari bo’yicha umumiy ustav fondi 4545,6 mlrd. so’mni tashkil etgan 1826 ta akstiyadorlik jamiyati faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 2009 yil yakunlari bo’yicha akstiyadorlik jamiyatlarining soni 1619 tani tashkil etdi, ularning umumiy ustav fondi esa 5805,1 mlrd. so’mga qadar (127,7 foiz) o’sdi.
Akstiyadorlik jamiyatlari soni 2114
2017 1925
1826 1619
Akstiyadorlik jamiyatlarining umumiy ustav fondi, mlrd. so’m 2787,3
2996,4 3255,8
4545,6 5805,1
Prezidentimiz hozirgi vaqtda yana bir muhim masala – mamlakatimiz iqtisodiyotida kichik biznes, birinchi navbatda xususiy tadbirkorlikning roli va ulushini yanada kengaytirishni ta’minlay oladigan qonunlarni qabul qilish masalasi dolzarb bo’lib qolayotganligini ko’rsatib o’tdi. To’g`ri, mamlakatimizda mustaqillik yillarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga bo’lgan alohida e’tibor o’z natijalarini ko’rsatdi. Ma’lumki, kichik biznesning ixchamligi, harakatchanligi, iqtisodiy manfaatlarni nisbatan to’laroq namoyon eta olishi, bozor kon’yunkturasi o’zgarishlariga tez moslasha olishi kabi xususiyatlari uning iqtisodiyotni tubdan o’zgartirishda eng samarali va qulay vositalardan biriga aylantirdi. Mazkur soha taraqqiyoti uchun alohida shart-sharoitlarning yaratilishi, soliq, bojxona va boshqa to’lov imtiyozlarining belgilanishi, nisbatan arzon kredit resurslarining taqdim etilishi natijasida qisqa davr ichida kichik biznes korxonalarining soni ahamiyatli darajada oshib bordi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 1992 yilda ro’yxatga olingan kichik biznes korxonalarining soni atigi 16,5 mingtani tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilning 1 yanvar holatiga bu ko’rsatkich 41
(fermer xo’jaliklaridan tashqari) 224,2 mingtaga etdi, ya’ni deyarli 14 baravar o’sdi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznes sub’ektlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2009 yilda 50,1 foizga etdi. Holbuki, bu ko’rsatkich mustaqillikning dastlabki yillarida 1,5 foizni, 2000 yilda esa 31 foizni tashkil etgan edi (10rasm).
31,0
33,8 34,6
35,0 35,6
38,2 42,1
45,5 48,2
50,1 0,0
10,0 20,0
30,0 40,0
50,0 60,0
2000 2001
2002 2003
2004 2005
2006 2007
2008 2009
йиллар ф ои з
ulushi dinamikasi.
O’zbekistonning 2010 yilgi yalpi ichki mahsulotida kichik biznesning ulushi 50 foizdan ortib borayotganiga qaramasdan, bu soha real iqtisodiyotimizda, avvalambor sanoatda etakchi o’rinni egallay olmayаpti (11-jadval).
Sanoat
10,0 10,9
13,2 14,6
16,9 Qishloq xo’jaligi 85,7 93,9
97,5 97,8
97,9 Chakana tovar aylanmasi 43,7
45,7 48,3
48,1 46,5
Pulli xizmatlar 52,5
50,8 50,2
48,5 48,7
Jadvaldan ko’rinadiki, 2009 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mahsulot ishlab chiqarishdagi salmog`i qishloq xo’jaligida 97,9 foiz, pulli xizmatlar ko’rsatishda 48,7 foiz, chakana tovar aylanmasida 46,5 foizni tashkil 42
etgani holda, sanoat ishlab chiqarishida atigi 16,9 foizga etgan, xolos. Yurtboshimiz ushbu vazifani hal etish uchun “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g`risida”gi Qonunning yangi tahririni tayyorlash zarurligini ko’rsatib, ushbu qonunda kichik biznesni qo’llab-quvvatlashning bir qator yo’nalishlarini belgilab berdi (12-rasm). Bozor iqtisodiyotning to’laqonli amal qilishi ko’p jihatdan mamlakatdagi monopoliyaga qarshi siyosatning samarasiga ham bog`liq. O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan monopoliyaga qarshi siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri – bu monopolist-korxonalarning tovar bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini suiste’mol qilishning oldini olish va unga yo’l qo’ymaslik bo’yicha nazorat olib borishdan iboratdir. Aynan shu maqsadda monopolist-korxonalar Davlat reestri yuritilib, unga muayyan tarmoqda ustun mavqega ega bo’lgan korxonalar kiritiladi (13-jadval).
14-jadval O’zbekistondagi monopolist korxonalar va ulardagi monopol mahsulotlar Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|