Buxoro davlat universiteti samadova sarvinoz samad qizi

Tayanch tushuncha va iboralar: Zamonaviy pedagogik 
texnologiyalar, milliy g‘oya ta`limini olib borishda zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni qo‘llashga qо‘yiladigan talablar, 
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning metodologik 
asoslari, mafkuraviy tarbiya izchilligi, ma’naviy-ma’rifiy ishlar, 
yoshlarda axborot xavfsizligini ta’minlovchi omillar, о‘qitish jarayoni. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar deganda nimani tushunasiz? 
2. Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari darslarida zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni qo‘llashga qanday talablar qo‘yilgan? 
3. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning metodologik 
asoslari nimalardan iborat? 
4. Mafkuraviy tarbiya izchilligini siz qanday izohlaysiz? 
5. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar haqida tushuncha bering... 
6. Yoshlarda axborot xavfsizligini ta’minlovchi omillar nimalardan 
iborat? 
7. Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari ta’limida qo‘llaniladigan
qanday zamonaviy pedagogik texnologiyalarni bilasiz? 
8. О‘qitish jarayonini siz qanday izohlaysiz? 
8-MAVZU: MILLIY G`OYA VA MA`NAVIYAT 
ASOSLARI FANLARINI O`QITISHDA TURLI 
VOSITALARDAN FOYDALANISH. 
 
Reja: 
1. Milliy g‘oya va ma’naviyatga oid fanlarni o‘qitishda 
qo‘llaniladigan vositalar tasnifi. 
2. Birinchi Prezident Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – 
yengilmas kuch” asarida shaxs ma’naviyatini shakllantirish
omillari va vositalari tahlili. 
3. O‘quv adabiyotlarining ta`limda foydalaniladigan asosiy
vositalardan biri ekanligi, adabiyot turlari: darsliklar, ilmiy asarlar, 
ilmiy- ommabop asarlar. 
Milliy g‘oya va ma’naviyatga oid fanlarni o‘qitishda 
qo‘llaniladigan vositalar tasnifi. 
O‘qitish vositalari bu moddiy olam, tevarak-atrof va tabiiy 
ob`yektlar, shuningdek, inson tomonidan o‘quv – tarbiyaviy jarayonda 

---

65 
axborot olish, pedagog va o‘qituvchilar faoliyatida o‘z oldiga qo‘ygan 
va o‘qitish, tarbiyalash va rivojlanish uchun qo‘llaniladigan qurol 
sifatida yaratilgan sun’iy ob`yektlar hisoblanadi. 
O‘qitish vositalari, shu bilan birga, ularning mazmun, uslub va 
tashkiliy shakllari loyihalashtirilgan o‘quv – tarbiyaviy jarayonning 
tarkibiy bo‘limlaridan biridir. Mazkur holat har bir o‘quv – tarbiya 
muassasasining eng muhim tarkibiy xususiyatidir. Milliy g‘oya ta’limi 
jarayonida qo‘llaniladigan turli – xil moddiy o‘qitish vositalari hozirgi 
paytda joriy qilingan tizimlarning harakatlanishi, qayta qurilishi va 
bir-biri bilan bog‘liqligini nazarda tutgan holda boshqa tarkibiy 
qismlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, yangi axborot 
texnologiya vositalarining yetarli darajada keng qo‘llanilishi malum 
jarayonni loyihalashtiradi, tadqiqot olib borishda an’anaviy dars bilan 
chegaralanib qolmasdan, ta’lim oluvchilarning turli mustaqil 
faoliyatini (yakka tartibda yoki guruh bo‘lib) nazarda tutgan uslublarni 
o‘qitish mazmuni va maqsadi u yoki bu o‘zgartirishlarni inobatga olib 
kiritish samarali natijalar beradi. Aynan yangi vositalar va texnikaviy 
yutuqlarning paydo bo‘lishi o‘quv dasturlariga ta’lim oluvchilar 
ongiga oldin yetib borishi qiyin bo‘lgan mavzularni kiritish 
imkoniyatini yaratadi. O‘qitish vositalarini quyidagicha tasniflash 
mumkin: 
1.Natural (tabiiy) ob`yektlar. Tabiiy ob`yektlar sirasiga jonli va 
jonsiz tabiat ob`yektlari kiradi, ta’lim oluvchilar ular bilan 
mashg‘ulotlarda tarqatma yoki nomoyish qilinadigan materiallar 
shaklida tanishadilar. Ko‘rgazmalilik – tabiiy ob`yektlarni tanlab olish 
yoki tabiiy ob`yektlarni o‘z ichiga tarkibiy qism qilib kiritgan turli 
qo‘llanmalarni loyihalashga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri. 
Shu maqsadda o‘rganilayotgan tushunchalarning mazmunini 
ochib berish uchun kerak bo‘lgan ayrim tipik belgilarni aniq 
ifodalashga yordam beradigan ob`yektlar ajratib olinadi. Natural 
ob`yektlarning qo‘lyozmaligini kuchaytirish uchun turli kodlash 
usullari qo‘llaniladi: rangli, raqamli, harfli. Tabiiy ob`yektlarni 
o‘qitish jarayonida ular bilan ishlash uslublaridan asosiylari kuzatish 
va tajriba o‘tkazish hisoblanadi. Ko‘rgazmali qo‘llanmalar sifatida 
ishlatiladigan tabiiy ob`yektlar avvalo uning jihoz va moslamalariga 
maxsus ishlov berish zarur: ularni kesish, ayrim belgilarga maxsus 
rang berish qopqoqlarning qobig‘ida ko‘rish tuynuklarini ochish, ichki 
bo‘shliqlarni yoritish, lampa signal beruvchi o‘rnatish va xakazo. 

---

66 
2. O‘quv modellari, mulyajlar, maketlar. Modellar tabiiy 
obektlarning sun’iy ko‘rinishi bo‘lib, ularning muhim sifatlari, 
aloqalari va munosabatlarini qayta takrorlaydigan o‘quv ko‘rgazmali 
qo‘llanmalar hisoblanadi. Orginal ob`yekt (mikro va makro obektlar) 
xususiyatlarini ko‘rsatishda shartlilik (ramziylik)ka amal qilinadi, 
razmerni kattalashtirish yoki kengaytirish orqali obekt qurilmasi 
sxema tarzida aks ettiriladi. Modellarning eng keng tarqalgan tipik 
turlari bu moddiy (predmet) modellardir. Modellar o‘z hajmiga ega 
yoki tekis modellarga bo‘linadi. Ularning oralig‘ida relef jadvallar 
joylashgan. hajmga ega modellar tarkibiy qismlarga bo‘linishi 
mumkin (rezets, mufta va o‘zagi (atom yig‘indisi bilan)), qismlarga 
bo‘linmaydigan, qimirlamaydigan, (belgilash komplekti) va 
harakatlanuvchi (ichki yonish dvigateli, nasos) bo‘ladilar. hajmga ega 
bo‘lgan modellar sirasiga mulyaj va maketlar kiradi. Ular ham 
umuta’lim ham texnika fanlarini o‘qitish jarayonida qo‘llaniladi. 
Mulyaj (maket)lar deya biz shunday obektlarni aytamizki, ular 
moddiy obektlarga aynan o‘xshatib yaratilgan qo‘llanmalardir. 
Mulyaj va maketlar atrof-muhit hodisalari predmetlarning tashqi 
belgi 
va 
xususiyatlarini 
o‘rganishda qo‘llaniladi. Modellar 
o‘rganilayotgan obektlarning ichki qurilmasi va harakatlanish 
tamoyili, mashina va mexanizmlarning kinematikasini o‘rganilayotgan 
vaziyatlarda boshqa aloqalar va munosabatlar mazmunining ham 
o‘rganilishiga imkoniyat beradi. 
Ta’lim oluvchilarga taqdim etiladigan model va mulyaj 
(maketlar)lar ham xuddi tabiiy ob`yektlar singari demokratsion va 
tarqatma qo‘llanmalarga bo‘linadi.
3. Turli xil modellarni loyihalashtirishda bu turdagi o‘qitish 
vositalarining funksiya va didaktik imkoniyatlaridan kelib chiqqan 
holda umumiy pedagogik talablarni ilgari surish mumkin, ya’ni, 
axborotlashgan, o‘quv jadvalini faoliyatning aniq usullariga 
adekvantlik (o‘rganish, qabul qilish plakat, sxema, diagramma, grafik 
va boshqalar) aniq bir tushuncha, ko‘nikma va bilimlarni 
shakllantirishda qo‘llaniladigan tekis moddiy o‘qitish vositasidir. 
O‘quv jadvali aniq va ko‘rgazmali holda o‘rganilayotgan ob`yekt 
haqida ilmiy axborot beradi.
1. Jadvallar turli xil bo‘ladi. Kompozitsion – rasm va fotosuratlar;
Grafikli: (chizma, diagramma, sxema va boshqalar); 

---

67 
Belgili – ramziy formula, harf va so‘zlar bilan ifodalanuvchi. 
So‘nggi paytda elektrlashgan jadvallar keng qo‘llanilmoqda, ya’ni, 
stendlar, xavfsizlik oid texnikalar. 
O‘qitish vositalari orasida oxirgi paytda eng ko‘p qo‘llanilayotgan 
vositalar – bu plakatlardir. Plakatlar - quyidagi talablarga javob berishi 
shart. 
− plakatning mazmuni o‘rganilayotgan mavzuga oid bo‘lishi; 
− plakatda ifoda etilgan chizma yetarli darajada katta va uzoqdan 
ham ko‘ra olish imkonini berishi kerak; 
− plakatdagi ob`yektlar tabiiy holatlarida ko‘rsatishi shart; 
− plakatda tasvirlangan chizmalarning qismlari masshtab 
mutanosibligi asosida berilishi kerak; 
− eng e’tiborga loyiq qismlar alohida (boshqa) rang bilan ajratib 
ko‘rsatilishi lozim. 
5. Ekran va ekran – tovushlik o‘qitish vositalari. Hozirgi zamonda 
juda keng tarqalgan o‘qitish vositalaridandir. Bu o‘qitish vositalariga 
qo‘yilgan talablar eng avvalo ularning mavzuga oid, ikkinchidan, 
sifatli bo‘lishidir. 
Diopozitiv (slayd) – bu harakatlanmaydigan o‘qitish ekran 
vositasi. Diopozitiv aks etgan chizma va rasmlar odatda plakatdagidan 
yaxshi qabul qilinadi. 
Diopozitiv – bu juda qulay o‘qitish vositasi, chunki o‘qituvchi 
yordamida materialning qismini, yoki bir kadrni alohida ko‘rsatish 
mumkin. Har bir kadr to‘liq bir informatsiyaga ega. Diofilm ham 
harakatlanmaydigan ekran vositasidir. Bu qo‘llanmalarning uslubiy 
g‘oyasi mualliflarning kadrlar ketma-ketligini taminlanishiga e’tibor 
berishlaridir. Kadrlarning ketma-ketligi o‘zgarsa informatsiyaning 
qabul qilinishida mazmun buzilishi ro‘y beradi. Diafilmlarni 
qo‘llashdagi qiyinchilik – ulardagi axborotning ko‘pligi va ularning 
qabul qilib olish uchun vaqtning yetmasligidir.
Bu qiyinchilik darsda diofilmlarning ayrim fragmentlarini 
(bo‘laklarini) ko‘rsatish orqali yengillashtiriladi. 
6. Transporantlar – bu ham harakatlanmaydigan ekran 
qo‘llanmasi. Transporantlarning grafproyektor yordamida ko‘rsatilishi 
va xonani qorong‘ilatish shart emasligi bu o‘qitish vositasining muhim 
jihatidir. Transporantlar xonadagi doskani ham o‘rnini bosadigan 
vositadir. 
O‘qituvchi ta’lim oluvchilarga yuzlangan holda, 

---

68 
o‘tilayotgan mavzu yoki chizmalarni ekranga proeksiya qilish orqali 
tushuntirishi mumkin. Bu orada o‘qituvchi chizmalar mazmuniga 
kerakli o‘zgartirish yoki to‘ldirishlar kiritish mumkin. Bundan tashqari 
transporantlarda informatsiyani taqdim etishda bir kadrning o‘rniga 
ikkinchisiga qo‘yish juda qulaydir. Transparantlar odatda 6-8 kadrdan 
iborat seriyalardan iborat bo‘lib, u o‘qituvchi tomonidan ham yasalishi 
mumkin. 
7. O‘quv kinofilmlari yaqindagina eng samarali o‘qitish vositasi 
deb etirof etilgandi. Uning ko‘rgazmaliligi quyidagi juda boy didaktik 
imkoniyatlaridan kelib chiqadi; katta hajmli informatsiyaning 
ixchamlantirilishi, fan va texnika tarixiga sayohat qilish, jarayonni 
tezlanish yoki sekinlashtirish, nihoyat, uni to‘xtatish, lirivintikatsiya 
yoki modellashtirish, zavoddagi moslama va apparatlarining ichki 
tuzilishini kuzatish. Yangi texnologiyani boshqarish bilan tanishtirish, 
fan arboblari faoliyati haqida ma’lumot berish ilmiy – tekshirish 
laboratoriyasiga «kirish», turli vazifalarni qo‘yish, ularni ijobiy hal 
etish, hamda qiyoslash o‘quv filmlari yordamida amalga oshar edi. 
So‘nggi yillarda o‘quv filmlari ishlab chiqarilmay qo‘ydi. Ularni 
o‘rnini o‘quv video yozuvi, informatsiyani aks ettiruvchi ekran – 
tovushli 
vositalari 
kino, 
radio, 
televideniya, 
videofilm 
va 
diopozitivlarni egalladi. 
Video yozuvni qancha lozim bo‘lsa, shuncha marta takrorlash 
mumkin, vaqt ko‘rsatkichi asosida kerakli informatsiyani yozish 
mumkin. Videokamera yordamida yozib olish juda katta imkoniyatni 
ochib beradi. O‘quv materialini mustaqil o‘rganishda o‘quv yozuvlari 
katta ahamiyatga ega. 
O‘quv asboblari, moslamalari, laboratoriya asoslari tizimning o‘ta 
ahamiyatli bo‘lgan qismini tashkil qiladi. Eng, avvalo, u yoki bu 
asbob nima uchun xizmat qilishini aniqlaylik. 
8. Trenajerlar – texnika vositalarining alohida guruhiga kiradi. 
Trenajerlar 
mehnat 
ishlab 
chiqarish 
sharoitlarini 
imitatsiya 
(o‘xshatish) qiladi.
Trenajyorlar uch guruhga bo‘linadi: 
− 
Avtomobil va ximiyaviy ishlab chiqarish texnologiyasini 
trenajerlari (modellashtirish yordamida o‘rganiladi). 

---

69 
− 
Aniq bir intelektual faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan 
trenajerlar. Masalan: trenajer imitatorlar, stanoklarni naladka qilish 
imkonini beruvchi trenajerlar. 
− 
Biror bir xarakatlanish ko‘nikmasini hosil qilish uchun 
trenajerlarning alohida turi qo‘llaniladi. Masalan: metalni arralash, 
detallarning figurali qilib yasalishi uchun xizmat qiluvchi trenajerlar.