Buxoro davlat universiteti samadova sarvinoz samad qizi

xususiyatlardan 
biri 
o‘quvchilarning 
bilish 
faoliyatini 
rivojlantirishdir. O‘quvchi-talabalarning jonli bilish faoliyati uchun 
quyidagilar xosdir: bilimga va o‘quv maqsadlariga bo‘lgan chuqur, har 
tomonlama qiziqish; aqliy, jismoniy va intellektual kuchlarni faol 
namoyon qilish; diqqat, xotira, iroda va boshqa ruhiy sifatlarni 
to‘plash. Bilish faolligi jarayonida quyidagi 4 shakl ajratiladi: 
• reproduktiv faollik. Bunda tayyor bilimlarni egallashga 
tayyorgarlik, qizg‘in qayta ishlash faoliyati amal qiladi; 

---

72 
• applikativ faollik – unga qizg‘in tanlov-yaratish faoliyatiga 
tayyorlik xarakterlidir; 
• izohlashdagi faollik – ma’no-mazmunni qizg‘in izohlash, 
tushuntirish va ochib berishga tayyorlik; 
• produktiv (samarali) faollik – unga yangilikni qizg‘in ijod 
qilishga tayyorlik xarakterlidir. 
Hech kimga sir emaski, axborot – kommunikatsion 
texnologiyalar hayotimizning barcha jabhalariga kirib kelmoqda. 
Texnologiyalarga asoslangan o‘quv jarayonini tashkil qilishda yana 
bir vosita elektron darsliklar muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, elektron 
darslik deganda, ilgarilari oddiy matn fayli tushunilar edi. Hozirgi
kunda elektron darslik deganda, oddiy elektron nusxa emas, balki 
rangli rasmlar, turli xil testlar, jadvallar, lavhalar, ovoz, video – 
ko‘rgazmalarnig zamonaviy tartibi, texnikasi tushuniladi. Shuning
uchun ham elektron darsliklar masofaviy o‘qitish tizimining asosi 
bo‘lib xizmat qiladi.
Ma’naviyat asoslari darslarida qo‘llanalidagan samarali 
vositalar sirasiga video – ko‘rgazmalarni ham kiritish mumkin. 
Video – ko‘rgazmalarning qulayliklari:
- o‘quv dasturi asosida o‘rganilishi kerak bo‘lgan materiallarni 
o‘quvchilarga ixcham, qulay ko‘rinishda taqdim etish; 
- texnik vositalarning o‘quvchi bilan interfaol usullarda muloqatda 
bo‘la olishi; 
-o‘quvchilarning o‘quv materiallarini mustaqil ravishda o‘rganishi va 
olgan bilimlarini test sinovlari asosida sinab ko‘rishi mumkin. 
Aslida ta’lim turlarining xususiyatlaridan va nashr shaklidan 
qat’iy nazar barcha o‘quv adabiyotlari quyidagi umumiy talablarga 
javob berishi kerak: 
- davlat 
ta’lim standartlari (davlat talablari) asosida 
tayyorlanishi; 
- ta’lim-tarbiya 
jarayoniga 
hamkorlik 
pedagogikasi 
va 
o‘qitishning interaktiv uslublarini tadbiq qilishda ko‘mak 
berishi; 
- tegishli o‘quv fanining nazariy va amaliy rivojlanishida, uzoq 
va yaqin o‘tmishdagi boy intellektual merosimizning o‘rni va 
ahamiyatini ko‘rsatishi; 

---

73 
- intellektual 
insonparvarlik 
g‘oyalarining aks ettirilishi, 
insonning tabiat va ijtimoiy hayotda o‘ta mas’uliyatliligini 
anglatishga qaratilishi; 
- vatanparvarlik va milliy g‘urur hissini shakllantirishi, mustaqil 
va ijodiy fikrlashga yo‘naltirishi; 
- ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishi, ta’lim va tarbiya 
uzviyligini ta’minlashi; 
- bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirish, qiziqish uyg‘ota 
oladigan 
va 
mustaqil 
fikrlashga 
yo‘naltira oladigan 
xususiyatlarga ega bo‘lishi; 
- bilim oluvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga 
qaratilishi, mustaqil ta’lim olishga qiziqish uyg‘otishi; 
- yuqori darajada umumlashtirilgan va zamonaviy ilmiy 
bilimlarga asoslangan ma’lumotlar (qonunlar, ayniyatlar, 
tasniflar va hokazo)dan tashkil topishi; 
- illyustratsiyalarga boy, ko‘rgazmali tasvir va badiiy-uslubiy 
jihatdan amaliy faoliyatga qaratilgan bo‘lishi; 
- bilim oluvchilarning yoshi psixo-fiziologik xususiyatlarini 
hisobga olishi; 
- bilimlarning mutloqligi va nisbiyligini yorqin ifodalashi; 
- ta’lim oluvchilarning bilimi, uquvi va ko‘nikmalarini nazorat 
qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi; 
- ta’lim va tarbiyani ijtimoiy hayot, unumli mehnat bilan uzviy 
bog‘lanishiga e’tibor berishi; 
- fan va texnika yutuqlarining ahamiyatini ifodalashi, ilmiy 
masalalarning 
mantiqiy 
ketma-ketlikda, 
fanning 
o‘quv 
dasturiga muvofiq bayon etilishi;
- yaxlitlikni idrok qilish hissi shakllanishi uchun barcha 
ma’lumotlar mantiqiy bir tizimda berilishi; 
- matn jozibasi shaklda bayon etilishi. 
Asosiy tushuncha va xulosalarning ta’riflari nihoyatda aniq va 
ravshan yozilishi, atamalarning umumiyligiga erishilishi. 
Sanab o‘tilganlardan tashqari har bir ta’lim turining o‘quv 
adabiyotlariga o‘ziga xos bo‘lgan talablar qo‘yiladi. 
- o‘quv dasturiga to‘la mos keladigan va undagi mavzularni 
to‘laligicha qamrab oladigan shaklda yozish; 
- mavzularning soddadan murakkabga tomon o‘sishini, hamda 
o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash; 

---

74 
- rasmlar, grafiklar, jadvallar, sxema va diagrammalar berilgan 
ma’lumotlar va tushuntirishlar bilan uzviy bog‘langan bo‘lishi 
kerak; 
- darslikdagi takrorlanuvchi tushunchalarga va rioya qilinishi 
kerak bo‘lgan qoidalarga e’tiborni jalb etish maqsadida maxsus 
belgilardan foydalanish zarur; 
- fan, texnika va texnologiyalarning eng so‘nggi yutuqlarini 
inobatga olinishi; 
- O‘zbekistonning turli hududlaridagi o‘quvchilarning bilimga 
bo‘lgan 
ehtiyojlarini 
va 
milliy 
xususiyatlar, 
turli 
madaniyatlarning hisobga olinishi; 
- o‘quvchilar yoshi, saviyasi va psixo-fiziologik xususiyatlarini 
inobatga olinishi, o‘g‘il va qizlarning qiziqishlarini teng 
ravishda va to‘la darajada hisobga olish kabi ongli tarzda 
tuzilgan misollar va dalillar mavjudligi. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 
Muvofiqlashtiruvchi Kengashining 2011 yil 29 martdagi yig‘ilish 
bayoni bilan tasdiqlangan “Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv 
adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasi”ning 3.2.-
bandida uzluksiz ta’lim tizimida o‘qitiladigan ijtimoiy-gumanitar 
fanlar majmuasiga mos o‘quv adabiyotlarining turlari turkum fanlar 
kesimida ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan: 
Ta’lim-tarbiyaviy mashg‘ulotlar uchun: 
- tarbiyachilar va ota-onalar uchun qo‘llanmalar;
- qo‘rgazmali qurollar; 
- didaktik ta’limiy o‘yinlar. 
Umumta’lim fanlari uchun: 
- asosiy darsliklarga o‘quv metodik qo‘llanmalar; 
- metodik tavsiyanoma va ko‘rsatmalar; kompyuterli mashg‘ulot 
va o‘yinlar; 
- kerakli ma’lumotlar to‘plami; 
- ma’lumotlar banki va lug‘atlar. 
AL: umumta’lim va chuqurlashtirib o‘qitiladigan fanlar hamda 
KHK: umumtalim, umumkasbiy va maxsus fanlar uchun: 
- asosiy darsliklar, o‘quv va metodik qo‘llanmalar; ma’ruzalar 
kursi; 
ma’ruzalar matni; metodik tavsifnoma va ko‘rsatmalar; ma’lumotlar 
to‘plami va banki, lug‘atlar. 

---

75 
Umumta’lim, umumkasbiy, maxsus va qo‘shimcha fanlar uchun: 
- darsliklar, o‘quv va metodik qo‘llanmalar; 
- ma’ruzalar kursi; 
- ma’ruzalar matni; 
- metodik tavsiyanoma va ko‘rsatmalar; 
- ma’lumotlar to‘plami va banki; 
- lug‘atlar va dayjest. 
Umumiy metodologik va maxsus fanlar hamda ilmiy faoliyat 
uchun: 
- darsliklar, o‘quv va metodik qo‘llanmalar; 
- ma’ruzalar kursi; 
- ma’ruzalar matni; 
- metodik tavsiyanoma va ko‘rsatmalar; 
- malumotlar to‘plami va banki; 
- lug‘atlar va dayjest; 
- ilmiy ommabop adabiyotlar. 
Ilmiy metodologik va maxsus fanlar hamda ilmiy faoliyat uchun: 
- tegishli sohalarga oid umumiy adabiyotlar; 
- o‘quv va metodik adabiyotlar; ilmiy ommapob adabiyotlar. 
Umumiy metodologik va maxsus fanlar uchun:
- tegishli sohalarga oid o‘quv va umumiy adabiyotlar; 
- ilmiy-metodik va ilmiy-nazariy adabiyotlar. 
“Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi 
avlodini yaratish konsepsiyasi”da o‘quv adabiyotlarining quyidagi 
shakl va turlari ko‘rsatib o‘tilgan: