Buxoro davlat universiteti tuproqshunoslik va geografiya

yoki  qulaylik  qonuni  («закон  сравнительного  преимущества»)  nomini  olgan.  Bu 

qonunning  asl  mohiyati  shundaki,  har  bir  mamlakat  o'zining  ichki  imkoniyat  va 

sharoitlaridan  kelib  chiqqan  holda  ma'lum  mahsulotni  boshqa  davlatlarga  qaraganda 

arzonroq,  ya'ni  kamroq  xarajat  bilan  yetishtiradi  va  uni  bozorda  oson  realizatsiya 

qiladi.  Sotilgan  mahsulotning  puliga  o'zida  yo'q,  yoki  yetishtirishi  qimmatroq, 

xarajatliroq  tushadigan  tovarni  xarid  qilib  oladi.  Bunday  tovar  ayirboshlash  naqd 

pulsiz, «ayirbosh», ya'ni barter usulida ham olib borilishi mumkin. 

Fritredizm  g'oyalarini  amalga  tatbiq  qilish  jahon  xo'jaligining  shakllanishiga, 

mehnat  taqsimotini  rivojlantirishga  katta  ta'sir  ko'rsatadi.  Ayni  paytda  mamlakatlar 

iqtisodiyotining  ixtisoslashuvi  va  hududiy  tashkil  qilishida  ham  o'zgarishlar  yuz 

berdi. 

Bevosita  ishlab  chiqarishni  joylashtirishga  oid  ilmiy  g'oyalar  dastavval 

Germaniyada  yaratilgan.  Masalan,  nemis  mulkdori  Iogan  Genrix  Tyunen  XIX 

---

 

39 

asrning  20-30-yillarida  o'zining  qishloq  xo'jaligi  tarmoqlarini  joylashtirish  bo'yicha 

ilmiy  fikrlarini  maxsus  asarlarida  bayon  qildi  (ruscha  nomi  «Изолированное 

государство»). 

I.G. Tyunen g'oyasining asosiy mohiyati yagona shahar, ya'ni iste'mol markazi 

atrofida qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirishni hududiy tashkil qilishdan iborat. 

U  bu  g'oyani  amalga  tatbiq  qilish  uchun  xo'jalik  bilan  shahar  yoki  bozor  (uning 

misolida  bu  shahar  —  Meklenburgdagi  Rostok)  o'rtasidagi  masofa,  qishloq  xo'jalik 

mahsulotining  narxi,  qiymati  va  yer  rentasiga  asoslanadi.  Yer  rentasi  esa  unga 

qo'yilgan mabla`g bilan olingan daromad nisbati bilan belgilanadi. 

Yuqoridagi  shartlar  yordamida  I.  Tyunen  shahar  atrofida  qishloq  xo'jaligi 

tarmoqlarining joylashuv tizimini  yaratadi.  Bu tizim adabiyotda  «Tyunen  halqalari» 

nomi bilan mashhur. Chunki, turli mahsulotlarni  yetishtirishga ixtisoslashgan har xil 

tarmoqlar  iste'mol  markazi  atrofida  halqasimon  joylashadi.  Masalan,  birinchi  halqa 

—  bog'dorchilik,  sabzavotchilik  va  qisman  sut  chorvachiligi;  ikkinchisi  —  o'rmon 

xo'jaligi (o'sha davrda o'tin uchun),  uchinchi halqa — kartoshka, arpa yetishtirish va 

urug'chilik,  sut  chorvachiligi,  to'rtinchi  —  yuqori  unumdor  g'allachilik  va  sut-go'sht 

chorvachiligi,  beshinchi  —  g'allachilik  va  nihoyat,  oltinchi  halqa  —  yaylov 

chorvachiligi. 

I.  Tyunenning  xizmati  shundaki,  u  birinchi  bolib  yerdan  foydalanish 

masalalarini  ko'tarib  chiqdi  va  ilmiy  adabiyotga  «iqtisodiy  makon»  tushunchasini 

kiritdi. U o'zining abstrakt modelida mahsulotning bozorga — iste'molchiga arzon va 

sifati  buzilmagan  holda  yetkazib  berishiga  katta  e'tibor  beradi.  Shunday  qilib, 

I.Tyunen  qishloq  xo'jaligi  tarmoqlarini  joylashtirishning  dastlabki  ilmiy  asosini 

yaratuvchisi bo`ldi. 

1909  yilda  Tyunenning  vatandoshi  —  Alfred  Veber  «Sanoat  shtandorti 

to'g'risida»  nomli  asarini  chop  ettirdi.  U  o'zining  diqqat-e'tiborini  sanoat  ishlab 

chiqarishini  joylashtirishga  ta'sir  etuvchi  omillarga  qaratdi.  Shu  maqsadda  Veber 

omillarning ta'sir kuchiga qarab, tabaqalashtirdi, asosiy hal qiluvchi omilni aniqladi. 

A.  Veber  sanoat  shtandortining  asoschisidir.  Shtandort  esa  —  korxonaning 

o'rnashgan  joyi  yoki  korxonaning  optimal  (standart)  joylashgan  nuqtasi  ma'nosini 

anglatadi.  Joylashtirish  omili  u  yoki  bu  korxonani  qurishda  ko'zda  tutilgan  iqtisodiy 

samaradorlik, foyda nuqtai nazaridan baholanadi. 

Bu foyda, A. Veber fikricha asosan xom ashyo mahsulotini realizatsiya qilish, 

transport  va  ishchi  kuchiga  ketgan  xarajatlar  nisbati  hamda  asosiy  ishlab  chiqarish 

fondlari  qiymatidan  tashkil  topadi.  Keyinchalik  u  xom  ashyo  va  mahsulotni  sotish 

bilan bog'liq omilni umumiy transport sarf-xarajatlariga kiritdi. Chunki, mahsulotning 

tannarxiga  xom  ashyoni  keltirish,  mahsulotni  realizatsiya  qilish  bilan  bog'liq 

xarajatlar ham kiradi. 

Natijada,  sanoat  shtandortini  belgilovchi  ikkita  omil  —  transport  va  ishchi 

---

 

40 

kuchi (mehnat resursi)  olindi. Veber keyinroq ularga  yana bir muhim  omilni qo'shdi 

— u ham bo'lsa aglomeratsiya omilidir. 

Transport  omiliga  mahsulot  yoki  xom  ashyoning  vazni,  tashiladigan  masofa, 

mehnat  resursida  ish  haqi,  aglomeratsiya  omilida  esa  korxonalarning  bir  joyda 

to'planishi hisobga olinadi. 

A. Veber ilmiy adabiyotda o'zining shtandort nazariyasi, «joylashtirish omili» 

va  «aglomeratsiya  samaradorligi»  tushunchalarini  kiritganligi  bilan  mashhurdir. 

Aglomeratsiya  samaradorligi  —  bu  asl  mohiyatiga  ko'ra  mujassamlashuv 

(konsentratsiya) 

samaradorligi 

bo'lib, 

u 

hozirgi 

kunda 

korxonalarning 

yiriklashuvidan,  ya'ni  miqyos,  masshtab  iqtisodi  asosida  emas,  balki  korxonalarning 

kooperatsiya va ixtisoslashuv («xilma-xillik», yoki sifat iqtisodi) natijasida erishiladi. 

I.Tyunen  (qishloq  xo'jaligi)  va  A.  Veberning  (sanoat  shtandorti)  g'oyalari 

abstrakt  sharoitlarni  hisobga  olgan  holda  yaratilgan  bo'lsa-da,  ularning  ilmiy 

ahamiyati  hozirgacha  yo'qolmagan.  Bu  olimlarining  g'oyalarini  «omillar  tahlili» 

shaklida umumlashtirish mumkin. Omillar esa hududda ayrim joylarni tanlab olish va 

pirovard natijada hududiy mujassamlashuv va hududiy notekisliklarni yoki geografik 

tengsizlikni keltirib chiqaradi. 

Shunday qilib, ishlab chiqarishning ikki asosiy tarmog'i, ya'ni qishloq xo'jaligi 

va  sanoat  ishlab  chiqarishini  joylashtirish  bo'yicha  ilmiy  g'oyalar  yaratildi.  Endi 

navbat  —  aholi  joylashuvi,  aholiga  xizmat  ko'rsatish  sohalarining  hududiy  tashkil 

etish  muammolariga  keldi.  Bu  haqdagi  ishlanmalar  ham  nemis  olimi  Valter